ҚАТЫН ДЕП КІМДІ АЙТАМЫЗ?

ҚАТЫН ДЕП КІМДІ АЙТАМЫЗ?

Өзгесі өзге-ақ, біз үшін бұл тақырыптың оңайға соқпағанын сіз де бірден пайымдаған боларсыз. Өгіз де өліп, арба да сынардай күй кешпек бар мұнда. Сана да сан сақ, көңіл де сарсаң. Себеп – біреу. Көптің көмейіндегі көл сауал – «әйел» деп айту дұрыс па, жоқ, әлде «қатын» деп айтқан тура ма?..

Ең қиыны – бұған келгенде бейжай қарап, әдеттегідей сөзді сіздің ырқыңызда түгестірер жан жоқ болмайтыны анық. Бәрінің құлағы түрік секілденеді. Бұлай айтуымызға да алабөтен себеп бар. Газетіміздің өткен сандарында желілес жарық көрген «шал» мен «кемпір» атауына байланысты жазылған зерттеу материалынан соң, арнайы редакцияға хабарласқан оқырмандарымыз болды. Ондағы уәж мынау: «Әйел» сөзі шынымен парсыдан шыққан ба? Оның түпкі мағынасы расында «жезөкше», «сайқал» деген мәнді білдіре ме? Осыны барынша байыптай зерттеп, былайғы жұртқа бір байлауын айтсаңыздар» деген-ді. «Аманатқа қиянат жоқ». Тағы да сөз алдық.

Әуелі, «әйел» сөзіне тоқталсақ. Бұл атаудың парсыдан бұрын арабта да қолданылғанын еске сала кеткенді жөн көрдік. Ол үшін белгілі жазушы, ғалым Тұрсын Жұртбайдың осы тақырып төңірегінде айтқан тұшымды пікіріне құлақ түру ләзім. Онда ғалым: «Бүгінгі тіл айналымдағы «әйел» ұғымның арап тіліндегі мағынасы – күңсі, яғни, күңнен де төмен, бас еркі жоқ, өлсе – құнсыз, еңбегіне жалақы төленбейтін, туған баласы да есепке алынбайтын, басыбайлы үй салмасы», – делінген дей келіп.

– Кеңестік теңгерме саясат тұсында сауаты төмен ортадан төмен, тәрбие мен әдеп сіңбеген белсенді қазақ әйелдері: «біз меншік иесі – қатын емеспіз, мал-мүліксізбіз, басыбайлы крестиянкалар сияқты біз де әйелдерміз», – деп таптық астар беріп, 1927 жылдан бастап шыққан журналдың атын «Әйел теңдігі» (кейінгі «Қазақстан әйелдері») деп атады. Содан бастап «әйел» ұғымы жазба әдеби тілдік термин ретінде қалыптасып қалды. Ал өзбек, түркімен, қырғыз, татар, ноғай, қарақалпақтар «әйел» терминінен саналы түрде бас тартты», – дейді.

Иә, бұл Алаш тарихын, тұп-тұтас қазақ тарихын індете зерттеген Тұрсын Жұртбайдай алдүзік ғалымның сөзі. Сүйекті лепесі. Ал бұдан соң бұл сөздің парсы тіліндегі жағымсыз мәні жайлы айтудың өзі артық болса керек. Ендеше, көптің талқысына көп түскен, көрнеу мәні ашыла қоймаған «қатын» атауына назар аударсақ, әуелгі сұрақтың мағынасы да барынша айқындала түспек.

Бәрі де сол осыдан ХV ғасыр бұрынғы көктүріктер заманына тіреледі. Сол айбынды ата-бабаларымыздың атақты сына жазуларында да осы «қатын» сөздері кездескен. Тіпті, мұнан бөлек, сол дәуірде ерте көктемде гүлдейтін бәйшешек гүлінің хош иісін «хотун» деп, сол иіске әйел затын теңестіргені жайлы да тәп-тәуір әфсана бар-ды. Бақсаңыз, түгел тамыры терең деректер. Осы орайда, бір ғасырдың өзінде үш рет әліпбиін өзгерткен өз тіліңізге үңілсеңіз, «бұл сөздің кешегі мәні ондай болмаған» деп басты «қатыннан» алып қашудың да еш реті жоқ-тұғын. Әгәрәки, олай деп тағы біздің тараптан тың дерекке сұрау салсаңыз, келесі бірін айталық.

Онда белгілі ғалым, этнограф Ахмет Тоқтабайдың Қатонқарағай барған сапарындағы бір сөзін еске салғымыз келеді. Арнайы айтулы бір іс-шараға барған ғалым бұл жердің арғы-бергі тарихынан тың мәлімет қаузай келіп: «Көктүрік қағанаты қазақ мемлекетінің алғашқы іргетасы болды. «Күшті», «айбынды», «ержүрек» ұғымдарын білдіретін көктүріктердің мемлекет басшысы – қаған, қағанның жәрдемшісі, елдің ұйытқысы – қатын аталды. «Қатын» сөзі ол заманда анағұрлым кең мағынада – Ел анасы» дегенді білдірген. Көне түріктер суға табынған. Яғни, Қатын өзені, Қатын қарағай атауы – Ел анасының өзені, Ел анасының жайлауы дегенді білдірді», – деген пікірін ортаға салған.

Түйсінсеңіз, түйсеңіз, шашауы шыққан, шындығы суалған бір ой жоқ мұнда. Олай дейтініміз, сөз арасында айтқанымыздай түркі ескерткіштерінде «қатын» сөзі туралы аз-кем құнды мәліметтердің болғаны рас. Солардың ең сойлысы сонау Орхон-Енисей балбалдарында кездесетін «анам – қатын» деген әспеттеу, мадақтау түріндегі жолдар-тын. Демек, бұнда да тарихшы айтқан пікірдің түпқазығы жатыр деуге толық негіз бар.

Негіз демекші, осы ретте Тұрсын Жұртбайдың тағы бір негізді ойына тоқтала кеткеніміз артық болмаса керек. «Осы арада мынаны ескерте кетемін: қатын – қазіргі қазақ тілінде архаизмге айналған ұғым, ол әуелгі заңдық құқы мен мағынасы бойынша – дәрежелік атау. Отағасынан кейінгі заңды билік иесі, жерге мұрагерлік ететін, мүлік пен малдың еншілесі, сыбаға басы. Қазақ қоғамындағы қатындар – иерархиялық (әулеттік) орнына қарай: бәйбіше, тоқал, құдағи, құдаша, келін, қыз, абысын, ажын, жеңге, сондай-ақ, өзі теңдес еркектермен тең құқықта – нағашы, жиен, бөле ретінде әрқайсысы өз орнына қарай билікке араласып, енші алып, тиісті сыбағасын бөліскен. Тіпті, күңнің де мұрагерлік құқы болған».

Міне, бұл шын мәніндегі ғалымның сөзі. Әрі ол бұдан әрі осы бір рухты сөздің мәні бүгінде тым жалаңаш, қотыраш күйде қалғанын айта келіп, егер біз қазіргі қалпымызбен Хауана нәсілін әдеттегідей «әйел» деп әспеттеп, «қатын» деп кемсітсек, кезінде империяның тұтқасын ұстаған, құрылтайдың шешімі арқылы «Қатын» (императрица) дәрежесі берілген Тәркен қатынды, Өгіл-қаймыш қатынды, Тайдулла қатынды, Шәби қатынды, Сорақ қатынды «күң» есебінде кемсіткен болар едік деп ескерту жасайды. Өз оқырмандарына.

Сосын да орыс ғалымдары Р. Ю. Почекаев пен И. Н. Почекаеваның пікірін түпнұсқа бойынша алға тартады. «Хатун – титул представительницы ханского рода. Им обладали даже те дочери ханов, которые состояли в браке с представителями менее знатных семейств. Супруги ханов из числа дочерей беков не имели права на этот титул и назывались обычно уджин (фуджин) или беки (бегім – Т.Ж.), впрочем, в летописной традиций их также могли называть хатун, несколько повышая их статус».

Тағы да айталық. Түркі тарихына қатысты жазбаларда озық ойымен, озан қабілетімен аты шыққан М. Қашқари сөздігінде «Қатын» сөзі – әуелде хан, бек, төре мағынасында қолданылып, кейін келе ерге шыққан ұрғашы мағынасында пайдаланылған деп тәпсірленген. Осы тұрғыдан келгенде көп аузында көп айтылып жүрген «қатын – күйеуге шыққан адам» деген пікірдің тегін айтыла салмағанына иланатындайсың. Бұл туралы тағы әлеуметтік желілерде тез тараған «ертеректе, ортағасырларда өз ұлтынан қалап алған жарларын қатын атап, ал тоқалдары мен соғыста тұтқынға түскен, сатып алған, жаудан тартып алғандарына ғана «әйел» атаған», – деп келетін тағы бір тұжырымды айта кетуді жөн көрдік.

Байыптап қарасаңыз, мұнда да «қатын» сөзінің әуелгі мағынасының бүгінгі жұрт ойлағандай дөрекі, дойыр мінездің «құрбаны» емес екенін, оның, тіпті, дәрежелік атауға ие болғанын көре аламыз.

Ол ол ма, атақты «Игорь полкі туралы жырда» да тақырыпқа тұздық болған атаудың кездесетіні айтылады. Бұл туралы журналист Марат Ақторғайұлының «Игорь полкі туралы жырдағы кейбір атаулардың түп-төркіні» деген зерттеу материалында толық баяндалады. Әрі онда ерте заманда қатын алудың – саяси одақ құру екенін, саяси одақта билікке жеткен адамның қос титулға қол жеткізген, яғни, толық билік иесі екенін деректейді. Мысал керек десеңіз, көрші мемлекеттерден қыз алып, қыз ұзатқан ерте дәуірлік тарихты бір парақтасаңыз жеткілікті-ақ.

Мынаған қараңыз, тіл мамандарының зерттеуінше, бұл сөздің бастапқы дауыссыз дыбыстарында айырмашылығы бар екі фонетикалық варианты кездесті: qatun және ҳatun. Осы екі сөзден башқұрттарда катын, қазақтарда қатын, қарақалпақтарда қатын, қырғыздарда катын, әзірбайжан тіліндегі гадын, татарлардағы хатын, түркімендегі хатын, якуттердегі хотун сынды бірқатар атаулар қалыптасқан. Осындай түркі халықтарындағы тіл бірлігіне қарап-ақ, «қатын» сөзінің бекер құнын түсіріп жүргенімізді байқаймыз. Бұл – дәлел. Бұл тарих. Ол үшін, тіптен, «әйел» сөзін парсыдан іздеп, оған әлгіндей жағымсыз мағына үстеп «әуіре» болудың да қажеті шамалы болса керек. Мәселенки, ақ пен қараның қайсысы таза деген талас туса, қараның кемшілігін тізбей-ақ, ақтың артықшылығы арқылы пікіріңізді тым тез әрі тым тиянақты дәлелдей алатыныңыздай.

Біздің ой жұрт айтқандай көзді жұмып, «әйел» сөзіне күйе жағудың, сол арқылы «атың шықпаса, жер өртенің» әлпетін істеп бағу емес-ті. Керісінше, екі атауды қатар ала отырып, сұраған оқырманға тарихи деректерге орай өз пікірімізді жеткіздік. Сол арқылы оқырманға әр сөзді, әр ойды айтарда абай болудың, орынсыз бір пікірдің өзінің ұлттың ұятына жасаған қиянаты екенін ескеруді дұрыс деп таптық.

СӨНГЕН ОЙДЫ ЖАНДЫРУҒА СӨЗ КЕРЕК

Жуырда бізге бір оқырман хабарласып, газетіміздің өткен сандарының бірінде «Күнде» күнде адастырмасын десек», деген тақырыппен жарияланған мақаламызға қатысты өз ойын айтты. Осындағы «Күрде» сөзінің сонау түркілік кезеңнен бастау алатыны жайлы да өз ойындағы дәлел-дәйегін алға тартқан-ды. Шын қуандық. Еңбегімізге орай өз аяғымен келіп жеткен пікір болғасын. Әрі мәртебелі оқырманның мәйекті, мәнді, миуалы сөзге шын тоқтаушы һәм жоқтаушы пейілін танығасын.

Бұл туралы біз де сол сандағы атаулы мақалада тәптіштей баяндағанбыз. Бүгінгі «күрделі» деген сөздің түркілік сөз тудырушы «лі» жұрнағының әсерінен «күрде+лі» түрінде жасалғанын да тілге тиек еткенбіз. Ең қызығы, осыған орай білікті журналист, сөзтанушы Серік Әбікенұлы да бұл мақаланы оқығанын жеткізіп, ондағы «күрде» сөзінің біз пайымдағаннан бөлек, жіп атауына қатысы жайлы аз-кем әңгіме өрбіткен болатын. Әрі бұл сөздің тек қазақта ғана қолданылып қоймай, алыс-жуық Еуропаның біраз елінде де сөздік қордан табылғанын дәйек еткен-тұғын.

Бақсаңыз, бұл уәждің де бәтуәсі бүтін, байлауы берік-ті. Себебі, кезінде ат тұяғымен жарты әлемді дүбірлетіп, қазіргі венгр жеріне дейін сұғына барған даңқты ғұн әскерін еске алсаңыз жеткілікті-ақ. Кейіндеп осы өңірлерге сіңген сол жауынгерлер өздерімен қоса түркінің түмен-түмен сөзінің дәнін осы топыраққа егіпті. Оның айқын дәлелі – этимолог ағамыз айтқан батыстық атаудағы «Corde» сөзі-тін. Енді оны қазақша сайратсаңыз, атты жетелеуде, бір шеңберде айналдыра шаптыруға арналған жіп атауы болып шыға келеді. Ал бізде «күрде» сөзінің мағынасы тебегенді артқы аяғынан шалып, мойнына іліп тартатын жіптің аты екенін алдыңғы материалымызда айтқанбыз.

Осы ретте, әр сөздің мәніне терең үңіліп, әр мақаламыздың өзегінен өзіне керектісін алуға ұмтылған зердесі тұтқыр оқырманға тағы да біраз сөздің мәнін аша кетуді жөн көрдік.

«Сыралғы» деп неге айтқан?

Бұл сөзді әдетте біз «Ой, ол бір сөздің сыралғысы ғой», «Әй, оның әңгімесінің сыралғысы-дағы» деген құлаққа сіңісті біраз тіркеспен-ақ танимыз. Иә, дәп-дәл сол «сыралғы». Онан ары, тіпті, оның қандай мағына беретіндігі жайлы ойланып та көрмегенбіз. Міне, осы немқұрайлық, немкеттік бізді сөзден алыстатқан. Мүбәдә деймін, егер сізден ұлыңыз: «Әке, осы «сыралғы» деген не сөз?», – деп құтқуырлай сұраса, сіз оған табанда жауап таба алмай күмілжіп: «қалай айтсам екен, балам, ол енді «сөздің сыралғысы» деген тіркестен-ақ белгілі ғой, әйтеуір, сыралғы деген жаман сөз емес», – деп құтылар ма едіңіз, кім білсін?

Ал сонда «сыралғы» деген қандай сөз дейсіз ғой, айталық онда. Ертеректе ат үсті, жауынгер қазақ өмірі көп сөзге көрнеу мән үлестірген. Соның бірі – осы «сыралғы» сөзі. Яки, оның мағынасы соғыста, жаугершілікте мол түскен олжадан өзгелерге де берілетін үлес. Енді, бұл сөздің неге осылай аталғаны көпке де белгілі болса керек. Әсілінде, сырттан олжаланған заттан бір аумақтағы көп адамның «ауыз тигісі», игіліктенгісі келетіні рас. Осы себепті де алыстан олжа тартқан адамның еліне оралғандағы ең бірінші істейтін харекеті сол – ел үлесін тарату. Мұндағы түпкі мән де елдің аузындағы сөзден сыр алу. Яғни, бұл әрекетіне, осы жорығы (немесе барымтасына) жұрт пікірі қандай? Міне, осы сауал оның ертеңгі ерлігінің, батырлығының өлшемі болмақ. Оның бер жағында ел ішіндегі ішінара бөгде ниетті жандардың қызғанышы оянып, олжаның дерегін әдепкі иесіне жеткізіп қою қаупі де бар-ды. Сол себепті де жалпының аузына ауызбасыртқы есебінде сыралғы үлестіретін болған.

Ауызбасыртқы демекші, байыптай білген адамға бұл сөздің де әдепкі мәні өзгеше. Бүгінде «ауызбастырық беру» тіркесі тәп-тәуір тауып айтқан сөздің әлпетіндей көрінетіні рас. Содан да болар, әркімнің аузына үйірсек тартып үйіріле беретіндей. Тіптен, осы сөздің жасалымы туралы тәп-тәуір деген тіл зерттеушілерінің өзінен сұрағанымызда «ауызды бастыру» деген сөзден шыққан ғой. Оның не сұрайтыны бар», – деп қойып қалып қарап отырғаны бар бізге. Ал бұл жауаптың атының былайғы жұртта «домалақ долбар» атанатынын, өзінің дүдәмал ойды дүрбі еткен дүмбілез пікірлі зерттеуші екенін мойындағысы келмейді бұлар. Өйтпесе, ауыз деген сөзді ажырата тұрып, «бастырық» деген соңғы сыңарына да бір ауық назар салса не етті? Әгәрәки, олай етсе, аталған сөздің есікті, қақпаны ішінен ілетін, я болмаса ашылмастай жабатын көлденең таяқтың атауы екенін білудің өзі тым-тым қиын емес-ті. Ол үшін, тіпті, том-том сөздік ақтармай, жиын-тойда топ-топ болып жиналған қариялардың қасынан табылсаңыз, білгіңіз келген сөзді бөгелмей айтсаңыз, жетіп жатыр...

Ал енді, ежіктей бәрін айтпасақ та «ауызбастырық» деген сөздің ауыздағы сөзді жаңағы есікке арнайы қолданылған таяқ секілді ілуші, иә болмаса ауызды жабушы бір материалдық затқа жорта қойылған атау екенін байқайсыз. Бұл сөздің кешегісі мен бүгінгісінің айырмашылығы, артықша парқы сол – бізден ерте заманда «ауызбастырық» сөзі көбіне жалпыға жария болар сырды жасыру үшін қолданылған болса, бүгінде ол біреудің былығын, келесі біреудің қылмысын, парасын, сүйенген шонжар «панасын» жасыру үшін арнайы ойлап табылған айланың аты секілді. Сосын да «ауызбастырық» десе өзіңізді әлдеқандай қылмыстың тап ортасына топ ете қалғандай сезінесіз мұнан соң.

«Дәм» - нен неге дәм кетті?

Қазақта осы сөзден артық ырысқа, байлыққа, өмірге өлшеу болған сөз болмаса керек-ті. Ол үшін көп созбай-ақ көздеулі мысалдың біріне жүгінгеніміз жөн болар. Мәселенки, «дәм-тұзы таусылмаған», деп кез келген адамның алдағы татар дәмінің, көрер жарығының барлығын айтса, «дәм-тұзы жарасқан» деп берекелі, мерекелі, мерейлі отбасын әспеттеп айтқан. Ал осы саптағы «дәм ауыз тигізу», «дәмдес болу», «дәм айдап келу» сынды бірқыдыру сөздердің беретін мағынасына жеке-жеке тоқталмасақ та, түпкі мағынасының түсінікті екені анық. Бұдан бөлек, кей адамдардың кейісе, ренжісе «ой, бір дәм атқыр» екен деп қарғап айтатыны да белгілі.

Демек, бұл сөз қазақ дүниетанымында берік орныққан сөз деуге болады. Енді оның сөз басында атап өткеніміздей байлыққа, ырысқа қатысы жайлы бір пікірімізді ептеп шегелеп көрмекпіз. Мысалы, әдетте «бардам» деген сөзді ара-тұра айтып, көз алдымызда жағдайы бар, тұрмысы жақсы адамның сұлбасын сызғанымызбен, оның неге «бардам» аталатынына ден қоймайтынымыз рас. Алда-жалда осы сөзді «бар+дам» түрінде жіліктеп, сәл-пәл сергек санамен логикаға «жығып» берсеңіз, «бар+дәм» тұлғасындағы сөз екеніне көзіңіз жетеді. Яки, бұл адамның тіршілігін жалғап, кез келген тығырықтан алып шығар дәмі бар дегенді білдіреді.

Осы арада, сіз, «бояушы, бояушы дегенге сақалын бояпты», дегенді алға тартып, «басқаң басқа, әй, осының қалай болар екен?», деп күмән атынан бізге көп сөз жаудырарсыз, жаудырмассыз, әңгіме, тіпті, онда емес. Мәселе, осы «бардам» сөзімен қатар, бұл қазақта ұмыт бола бастаған «зардам» сөзінің болғандығында. Әрі оның мағынасы кедей-кепшік, тұрмысы төмен түтін дегенді білдіріпті. Осыдан соң оны сіз-ақ тезбе-тез «зар+дәм» деген сөз екен ғой деп «сүйегінен» танисыз-ау, танисыз...

Бұған қарап «дәм» сөзінің дәлдүршік, ділдүрке біреудің аузынан айтыла салар дәмсіз сөз еместігін екерткіміз келеді.

«Маңызды» деген не еді?

Көшпелі қазақ тұрмысында төрт түлік малдың алар орыны ерекше болғаны айтпаса да түсінікті. Сол себепті де сөздік қорымызда түлік атауларына байланысты көптеген мәнді де мағыналы сөздер сақталған. Мәселен, бүгінгі адамдық мінезді кейіптеуде кеңінен қолданып жүрген «маңғаз» сөзі бұрынғы сиыр атауы болса, ал «сабаз» сөзі сол кезде сауын сиырға қарата айтылған. Жіпке тізгендей тізбелей берсек, мұндай сөздер көптеп кездеседі. Соның ішінде мына бір сөзге айрықша назар аударған абзал. Ол – «маңызды» деген сөз.

Бүгінде екі ауыз сөздің, екі сөйлемнің бірі осы атаулы сөзсіз аталып өтпесе де, біз оның әуелгі мағынасына әлі бейхабар күйдеміз. Әсілінде, қазақ «маңызды» деп кәдімгі кілегейді айтқан. Яғни, сүттің бетіне шыққан қоюы, құнары. Тұп-тура зат есім. Осыдан барып бұл атау бірте-бірте сын есімдік реңік алып, бүгінгідей басқаша «маңыз»-ға ие болған. Әрине, осы жерде бұл сөздің бүгінгі қалыптасқан мағынасы мағынасыз, мәнсіз деп айтудан аулақпыз. Керісінше, сәтті шыққан, қисынды да жүйелі сөз деуге болады. Біздің ой тек кез келген сөздің астарына үңіліп, оның әдепкі мағынасының бар-жоқтығына үңілу, сол арқылы қазақтың бай тілінің ғасырлар сүзгісінен қалай сүзіліп, түзіліп өткенін саралап беру-тін.

Сөзге сүйінген, оның бүгіні мен ертеңінен күйінген, күйген ойымызды ғұлама Шәкәрімнің мына бір сөзінің дөп басқаны бар. Онда Шәкәрім атамыз: «Сөнген ойды жандыруға, жан берерлік сөз керек», – дейді. Дәп солай-ақ. Тарихымызды түгендеп, өшкенімізді қайта жандыру үшін де жан берерлік сөздің қажеттілігі, бұдан былайғы жерде бірмұнша сөз сырап етіп айтпасақ та ойлы оқырманға ұғынықты болса керек.

Біле жүріңіз!

Тіліміздегі көптеген пысықтауыш сөздердің зат есімдерді кейіптеп, түрлендіру нәтижесінде пайда болғаны әмбеге аян. Осы ретте айдарымыз аясында әр жолы осындай сөздерден топтама ұсынып отыруды жөн көрдік. Мәселен, тарбаң – бақа. Біз оны көбіне іс-қимылға қатысты «тарбаңдау» мәнінде қолданып келеміз.

Борсаң – борсық.

Борбаң – суыр.

Жылтың – ақкіс, ақтышқан.

Қылтың – саркыс

Сылтың – күзен.

Жылмаң – апжылан.

Сыпсың – қарсақ.

Тақырыпқа тұздық

Баяғы бір хикаяда патша бір дана адамды сынау үшін екі түрлі тағам пісіріп беруін бұйырады. Әрі оның бірі өте дәмді, ләззатты, ал екіншісі өте дәмсіз, еш көңіл-күй сыйламайтындай болуын талап етеді. Сонда әлгі адам еш ойланбастан екі тағамды да тілден пісіріп, патшаның алдына алып келеді. Оның бұл әрекетінің еш байыбына бара алмаған патша: «Бір нәрседен пісірілген екі тағамның бірі «жақсы» және бірін «жаман» деп ұйғаруыңның себебі неде?», – деп сұрайды. Сонда әлгі дана: «Ей, патшам, адам ұрпағын жақсылыққа, жоғары дәрежеге жеткізетін де – осы тіл, керісінше, жамандыққа ұрындырып, басына пәле болып, құртатын да – осы тіл. «Қызыл тіл көгерген басты жоқ қылады» деген нақыл сөз осыдан шықса керек-ті. Осы себепті де сіздің сұрауыңызға осы тағамдай лайықты ас болмаса керек», – деп жауап береді. Міне, бұл тәмсілден ұғатынымыз тілдің құдіретінің, одан шыққан сөздің қасиетінің өлшемі қандай екені болса керек.