«Күлтегін» құлпытасындағы дауысты дыбыстардың емлесі

«Күлтегін» құлпытасындағы дауысты дыбыстардың емлесі

«Күлтегін», «Тониқұқ», «Білге қаған» мәңгі тастары – Екінші Түрік қағанатынан қалған бірден-бір тарихи жазба мұра. Бұл құлпытастардың, яғни, Орхон ескерткіштерінің тілдік ерекшелігін сөз еткен ғылыми мақала көптеп саналады. Алайда ғалымдар негізінен мәтіннің тілдік ерекшелігіне баса назар аударып, ондағы дауысты, дауыссыз дыбыстардың емлесі, емлеге сәйкес келмейтін сөздер, олардың саны өз деңгейінде зерттелмей келеді. Осыған байланысты мақаламызда түркиялық ғалым Сенгіз Алиылмаздың «Orhun Yazitlarinin Bügünkü Durumu» атты еңбегіндегі «Күлтегін» құлпытасының руник жазуындағы түпнұсқасы негізінде дауысты дыбыстардың емлесін, ондағы ережеге бағынбай жазылған сөздерді тілге тиек етпекпіз.

ХVІІІ ғасырдың алғашқы жартысында Енисей өзенінің бойынан табылған көне ежелгі жазба ескерткіштер ғалымдардың ерекше қызығушылығын тудырды. Батыс елдері археологиялық топтар ұйымдастырып, тексеру, зерттеу үшін Моңғолияға жіберді. 1889 жылы орыс археологтары Орхон өзенінің бойынан «Күлтегін» және «Білге қаған» құлпытастарын тапты. Ғалымдар құлпытас атластарын шығарып, оқуға кірісті. 1893 жылы желтоқсанның 15-інде даниялық ғалымы В. Tомсон құлпытастың сырын ашқаны туралы бүкіл әлемге паш етті.

1894 жылы В. Радлов Орхон ескерткіштері «Die Alttürkschen Inschriften der Mongolei» («Моңғолиядағы көне түркі ескерткіші») атты еңбегінің бірінші томын, 1895 жылы екінші томын шығарды. 1896 жылы В. Tомсонның «Inscriptions de l’Orkhon déchiffrées» («Орхон ескерткіштерінің оқылуы») деп аталатын еңбегі жарық көрді. Бұл еңбек екі бөлімнен тұрады: бірінші бөлімде Орхон руник жазуы мен жазу жүйесі мәтіннен мысал келтіріле отырылып сипатталса, екінші бөлімінде мәтіннің арғы көрінісі туралы сөз болады. Сонымен қатар автор Таң патшалығының билеушісі – Күлтегіннің қазасына жазылған арнаудың ағылшынша аудармасын да берген. В.Tомсонның бұл еңбегі өте сәтті болуына байланысты кейінгі түркітанушылар оны негізгі материал ретінде пайдаланып келеді. 1897 жылы В. Радлов «Die Alttürkschen Inschriften der Mongolei» («Моңғолиядағы көне түркі ескерткіші)» атты еңбегін қайта бастырып шығарады. 1899 жылы кітаптың екінші томы да қайта басылады. Бұл жолы құлпытастардың руник жазуымен жазылған нұсқасы, оның транскрипциясы, сондай-ақ «Тониқұқ» құлпытасының аудармасы беріледі. Түркия ғалымы Н. Оркұн 1936, 1938, 1940, 1941 жылдары жарық көрген «Eski Türk Yazıları («Көне түрік жазбалары») атты төрт томдық еңбегінде В. Tомсонның кітабын пайдаланған. 1941 жылы Германия ғалымы А.Вон Габайнның «Alttuerkische Grammatik» («Көне түркі тілінің грамматикасы») атты кітабы жарық көреді. Мұнда ғалым «Күлтегін» мәңгі тасын қайта транскрипциялағанмен, аудармасын бермеген.

1951 жылы Ресей зерттеушісі – С.Е. Малов «Памятники древнетюркской письменности («Көне түркі жазбалары») атты еңбегінде «Күлтегін», «Тониқұқ» ескерткіштерінің қайта қаралған нұсқасын береді. 1968 жылы түркиялық тіл маманы Талат Текин «A Grammar of Orkhun Turkic («Орхон түркі тілінің грамматикасы») атты докторлық диссертациясын Америкадан басып шығарады. Мұнда ғалым Орхон жазбаларын фонетикалық, морфологиялық және синтаксистік тұрғыдан зерттеп, нақты мысалдар келтіреді. Кітаптың соңында «Күлтегін», «Тониқұқ», «Білге қаған», «Өнгін», «Күли Чор» мәңгі тастарының латынша транскрипциясы мен олардың ағылшын тіліндегі аудармасы, Орхон ескерткіштерінің шағын сөздік кестесі берілген. 2004 жылы германдық түркітанушы – Марсел Ердалдың «A grammar of Old Turkic» («Көне түркі тілінің грамматикасы») атты еңбегі, 2005 жылы Жүңгө түркінатушысы – Гың Шымин мырзаның «古代突厥文碑铭研究» («Көне түркі тіліндегі құлпытастарды зерттеу»), 2010 жылы «古代突厥语语法» («Көне түркі тілі грамматикасы») атты зерттеу еңбектері жарық көрді.

Екінші Түркі қағанатына тән «Күлтегін» құлпытасы – руник жазуымен жазылған түркі тілі ескерткіші. Ескертіште 38 таңба бар. Мұндағы 8 дауысты дыбыс 4 таңбамен, 8 дауыссыз дыбыс сингармонизм заңдылығына сәйкес 16 таңбамен берілген. Жеке қолданылған q, k дыбыстарын білдіретін таңбалармен қатар oq, uq, qo, qu, q дыбыстарын таңбалайтын q, ök, ük, kö, kü, k-лерді таңбалайтын х белгісі, ïq, qï, q-ларды таңбалайтын Q белгісі бар. Бұдан тыс ny, nt, nč, nt сияқты қатар келген екі дауыссыз дыбыс бір таңбамен көрсетілген.

Төменде «Күлтегін» құлпытасындағы дауысты дыбыстардың емле ережесі мен ережеге бойсұнбай жазылған сөздер келтіріледі. Біріншіден, көне түркі тіліндегі 8 дауысты дыбыс 4 таңбамен, яғни a мен ä дыбысы A таңбасымен, ï мен i дыбысы I таңбасымен, o мен u дыбысы u таңбасымен, ö мен ü дыбысы Ü таңбасымен белгіленеді. Мысалы, alyit[1] (t2ïŋl1a)[2], ndub (b1od1un1), şkö (üküš), ksçe (ačs2ïq), isit (at1ïs2ï). Екіншіден, көне түркі тілінің емле ережесі бойынша, сөз басында немесе сөздің бірінші буынындағы дауыссыз дыбыстан кейін келген дауысты дыбыс a мен ä көп жағдайда жазылмайды. «Күлтегін» құлпытасындағы түбір сөз, туынды сөз не оларға жалғанған жалғау, жұрнақтарда сөздің соңында келген a, ä дыбысы түсірілмей жазылады да сөз басында не сөздің ортасындағы буындарда келген a, ä дыбысы түсіріліп жазылған. Мәселен, сөз басында келген a, ä дыбыстары таңбаланбайды: äd2güt2i[3] (жақсы), äs2id2- (есті-), anyγ (жаман), al1t1un (алтын), al1qïntïγ (құлшындық), ar1ïp (арық), aγïs2ï (нарсасы, бұйымы), ačs2ïq (аш), ad1aq (аяқ), al1p (батыр, қиын), äb2 (үй), äči (әке), äčü-apa (ата-баба) т. б. Сөздің ортасында келген a, ä да таңбаланбайды: qaγan1 (қаған), b1ar1s (барыс), t1at1ar1 (татар), qazγan1ïp (құлшынып), b1as1mas1ar1 (баспаса), s2ïmad1ïm (тыңдамадым), b2äŋgü (мәңгі), b2äd2izät2(t)im (безеттім, қашаттым), t2ükät2i (түгел), t2ämir2 (темір), y2ät2i (жеті) т.б. Яғни сөздің бірінші, екінші, үшініші буындарында келген a, ä дыбыстары таңбаланбаған.

Ал сөз соңында келген a, ä дыбыстары түсірілмей жазылған: y1azïqa (жазығына), t1oγs1ïqa (шығыста), b2ir2yä (оңтүстікке), äkin2 ar1a (екеу ара), b2ir2l2ä (бірге), kimkä (кімге), b2il2gä (білге), käčä (кешіп), b1ašïŋa (басына), b2it2igmä- (жазған-), t1ïŋl1a- (тыңда-) түрінде түбір сөз бен туынды сөзде немесе оларға жалғанған қосымшалардың соңында келген a, ä дыбыстары ықшамдалмай, толық жазылған. Мұндай сөздер құлпытаста көп кездеседі. Жиі қайталануына байланысты санауда қиындық тудырады.

«Күлтегін» құлпытасындағы кейбір сөздерде сөз басында немесе сөз ортасында келген a, ä дыбысы түсірілмей, толық жазылған, яғни ережеге бойсұнбаған. Құлпытаста мұндай 8 сөз бар:

таңбасы:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:[4]

KsÇe

ačs2ïq

аш

О 8

niTa

at1ïn

атын

Ш 7

Map

apam

бабамыз )ата-баба(

Ш 1

smaTGiS

s1ïγt1amïs2

сықтаған (жылап-сықтаған(

Ш 4

smaLGNY

y1oγl1amïs2

жоқтаған

Ш 4

GiTa

at1їγ

атты

Б 2

aKmaT

t1amqa

тамға, дауалға

ШС

zmapa

apamїz

бабамыз )ата-баба(

Ш 19

Кестедегі асты сызылып, қиғаш жазылған a дыбысы ережеге бағынбаған, яғни ықшамдалмай, толық жазылған.

Көне түркі тілінің емле ережесі бойынша, сөз басында немесе сөздің бірінші буынында келген дауысты i, ï, o, u, ü, ö дыбыстары әдетте түсірілмей толық жазылады. Дауысты дыбыстардың емле ережесіне сәйкес i, ï дыбыстарымен бастаған сөздерде бұл дыбыстар ықшамдалмай, толық жазылады: ïr1aq (алыс), ïγar1 (күшті), ïčγïn1- (бағыну-, айырылу-), ïd1- (жібер-), il2gär2ü (ілгері, алдыда), iki (екі), ičr2äki (іштегі), il2l2igig (елді, елі бар), in2il2i (інілі), igt2i (бақты), ič- (іш-), id2is2iz (иесіз), il2k (ең, алдыңғы) т.б.

Емле ережесі бойынша, сөздің бірінші буынында келген i, ï дыбыстары түсірілмей, толық жазылады: y2ïr1ay1a (солтүстікте), y2ïmšaq (жұмсақ), ïγanyč (шығай, кедей), qïr1q (қырық), y2ïšqa (тауға), qït1any (қытай), b2ir2t2ük (бердік), b2iziŋä (бізге), b2il2igs2iz (білімсіз), b2in2ip (мініп), s2ïγït1čï (сықтаушы), b2išükiŋä (бесігіне), b2it2i- (жаз-) т.б.

i, ï дыбыстары сөз соңында келгенде де түсірілмейді. Құлпытастағы түбір сөз бен туынды сөздің, сондай-ақ жалғау, жұрнақтардың соңында келген i, ï дыбыстары ықшамдалмай, толық жазылғанын байқаймыз. Мысалы: t2äŋr2i (тәңірі), b2ör2i (бөрі), y2ät2i (жеті), in2is2i (інісі), b1uy1r1uqï (шабарманы), y1aγï (жауы), y1ol1ï (жолы), öl2t2i (өлді), özi (өзі), y2igir2mi (жирма), t2ägd2i (тиді), s1an1čd1ï (шаншыды) т. б.

Құлпытастағы бірқатар сөздерде сөздің басында, бірінші буынында келген i, ï дыбыстары емле ережесіне бойсұнбай, түсіріліп жазылған. Мұндай 17 сөздің бәрі де – түбір тұлғалы сөздер:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

b2ir2iy2ä

оңтүстікке

Ш 14

il2ki

ең алдымен

Ш 32

y2igir2mi

жиырма

ШО

il2imiz

еліміз

Ш 1

y2ïmšaq

жұмсақ

О 5

il2iŋin2

еліңді

Ш 22

y1ir2t2ä

жерде

О4

il2iŋä

еліңе

Ш 23

y2ir

Жер

Ш 34

il2s2ir2ät2mis2

елсіз еткен

Ш 15

y2inčü ügüz

иінші өзен

О3

il2gär2ü

алдыңғы

Ш 21

t2ir2ip

жинап

О 10

itdimiz

жібердік

Ш 21

t2imis2

деді

Ш 9

Kimkä

Кімге

Ш 9

s2il2ik

пәк

Ш 33

Кестедегі асты сызылып, қиғаш жазылған i/ï әріптері ереже бойынша жазылуға тиіс болғанмен, бұл сөздерде таңбаланбаған.

Құлпытастағы түбір, туынды сөздер мен оларға жалғанған қосымшаларда сөздің басында, бірінші буынында және сөздің соңында келген i, ï дыбысы түсірілмей, толық жазылады да қалған орындарда келген i, ï түсіп қалады. Алайда төменде келтірілген 75 сөзде екінші, үшінші буындағы түсіп қалуға тиісті i, ï дыбысы толық жазылып, ережеге бағынбаған:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

äčil2i

ағалы

Ш 6

t2äŋr2id2ä

тәңірде

О 1

äs2id-

есті-

О 2

t2äŋr2is2i

тәңірі

Ш 10

äčim

әкем

Ш 16

t1oqït1d1ïm

қашадым

О 12

äs2id2gil2

естіді

О 1

t1oqïd1ï

қашады

С 6

at1ïs2ï

немересі

О 13

t2öl2is2

төліс

Ш 33

in1isi

інісі

Ш 5

qur1ïqan1

тайпаның аты

Ш 4

il2b2il2

ілбілге

Ш 11

qur1ïγar1u

Батысқа

О 2

is2ig

күш

Ш 8

šad1apït1

шәдәпіт (мансап)

О 1

b2it2id2im

жаздым

ШО

s2üčig

тәтті

О 5

y1azïqa

жазығына

Ш 17

kis2ig

адам

О 6

är2ig

жететін

О 13

äkinti

екінші

С5

äsid2

естідің

О 10

adïnčïγ

ерекше

О 12

oγl2ït2ï

ұлдары

Ш 5

aqït1(t1)ïmïz

ағыздық

С 8

y1or1ït1d1ïm

жорыдым

О 4

b2äd2izčig

безеушіні

о12

ï

нәрсесі

О 5

-ïγ/-ig табыс септік жалғауы қосылғанда i, ï дыбыстары түсірілмей жазылған сөздер:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

yaγïγ

Жауды

Ш 15

i, ï дыбысына біткен үшінші жақ тәуелдік жалғауынан кейін табыс септік (-n) жалғанғанда i, ï дыбысы түсірілмей жазылған сөздер:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

at1ïn2

атын

С 3

y1aγzïn2

қоңырын

С 5

aqïn2

ағын

Ш 40

qaγan1ïn1

қағанын

Ш 36

ar1maqčïs2ïn2

шаршағанын

Ш 6

t2ägd2ükin2

жеткенін

Ш 34

al1mat1ïn2

алмаған

О 9

t2ör2üs2in2

заңын

Ш 1

äkin2

екеу

Ш 1

s2üs2in2

әскерін

С 6

äkis2in2

қарындасын

С 9

ud1l1ïqïn2

аяғын

Ш 36

äb2in2

үйін

С 1

kiks2ür2t2ükin2

кектескенін

Ш 6

oγl1ïn2

баласын

Ш 7

y1oŋašur1t1uqïn2

отаспағанын

Ш 6

oγl1ïnta

баласында

Ш 1

y1ïnta

қазасында

С 7

il2in2

елін

Ш 6

y1ar1ïqïnta

жарығында

Ш 33

b1ul1γaqïn2

бүлінгенін

С 4

y1or1čïn2

жорыққа шыққанын

Ш 32

b1ol1t1uqïnta

болғанында

С 3

y1al1mas1ïnta

шабарманында

Ш 33

iŋ/-ïŋ түріндегі екінші жақ тәуелдік жалғауы қосылғанда i,ï дыбысы түсірілмей жазылған сөздер:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

aγïs2ïŋa

затыңа

О 6

s1ab1ïŋa

сөзіңді

О 6

oγl1ïŋa

ұлыңа

О 12

t1at1ïŋa

тат руына

О 12

or1t1us2ïŋar1u

ортасына дейін

О 2

b1at1s2ïqïŋa

батысыңа

О 2

y1azïŋa

жазығына

С 8

b2is2ükiŋä

бесігіңе

О 6

y1ïŋï

жасында

Ш 32

b1ïŋa

басыңа

Ш 33

i/-ï түріндегі үшінші жақ тәуелдік жалғауы қосылғанда i,ï дыбысы түсірілмей жазылған сөздер де бар: in2is2i (інісі), b1uy1r1uqï (шабарманы), y1aγï (жауы), y1ol1ï (жолы), aγïsï (заты) т.б.

Сын есім тудыратын жұрнақ-siz,-lïγ жалғанғанда құрамындағы i/ï дыбысы түсірілмей жазылған сөздер:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

b1od1un1l1ïγ

халқы бар

Ш 6

y1aγïsïz

жаусыз

Ш 30

qal1ïsïz

түгел

С 1

-ir/-ïr тұлғалы есімше қосымшасы жалғанғанда i, ï дыбыстары түсірілмей жазылған сөздер:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

y1aγut1ïr1-

жақындастырар-

О 5

b2il2ir2s2iz

білерсің

Ш 34

b1ar1ïr1-

барар-

Ш 10

-täči тұлғалы есімше қосымшасы жалғанғанда i, ï дыбыстары түсірілмей жазылған сөздер:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

öl2t2äčis2än

Өлетін едік

О 8

-ïp тұлғалы көсемше қосымшасы жалғанғанда i, ï дыбыстары түсірілмей жазылған сөздер:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

y1or1ïp

жорып

Ш 35

Бұйрық райдың І жақ тұлғасында келген етістіктердегі i, ï дыбыстары түсірілмей жазылған сөздер:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

it2äy2in2

Жіберейін

Ш 39

qon1ay1ïn2

Қонайын

О 7

Кестедегі қиғаш жазылып, асты сызылған i, ï дыбыстары ереже бойынша түсіріліп жазылуға тиіс болғанмен, толық жазылған. Ескерткіште мұндай сөздер көптеп кездеседі.

Дауысты дыбыстардың емле ережесі бойынша, сөз басында келген o, u дыбыстары ықшамдалмай, толық жазылады: umay1 (ұмай), ul1ay1u (тағы), ul1uγ (ұлық), ud1ïmad1ïm (ұйықтамадым), ul1uš (ұлыс, ел), oγuz (оғыз), oγuš (оғыс, тайпа аты), opl1ay1u (ұмтыла), ot1 (от), ot1uz (отыз), u (ұйқы), ol1ur1t1d1ï (отырды), oγl1ïŋa (ұлыңды), uγuš (ру) т. б.

o, u дыбыстары сөздің бірінші буынында келгенде түсірілмейді: qop (барлық), qul1 (құл), b1un1ča (мұнша), y1oγčï (жоқтаушы), t1or1u (арық), t1on1l1ïγ (тонды), t1oqït1d1ïm (қашаттым), y1or1ïy1ur1 (жорыққа шықты), qunčuy (қаныша), b1od1un1 (халық), b1ošγur1ur1 (басқарған), t1oγs1ïqa (шығыста) т.б.

u дыбысы сөз соңында келгенде түсірілмей, толық жазылады. Түбір сөз бен туынды сөздерде, қосымшалардың соңында келген o, u дыбыстары түсірілмейді: y2ïr1γar1u (солтүстікке), b1ay1ïr1qu (байырғы), b1ašl1ay1u (бастаған), qušu (құшы, адам аты), y1aγr1u (жақын аралықта), s1ay1u (сайын), ot1r1u (орта), ud1ïšr1u (қуалай), qur1ïγar1u (батыста) т.б.

Көне түркі тілінде сөздің соңы o немесе ö дыбыстарына бітпейді, u және ü дыбыстарымен ақырласатын санаулы ғана сөз бар.

Құлпытаста сөз басындағы немесе сөздің бірінші буынындағы o, u дыбыстары түсіріліп жазылған екі сөз кездеседі:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

t1okud1um

қашадым

О 13

b1ul1

бүлік

Ш 2

Бұл сөздің бірінші буынындағы o, u әріптері ережеге қайшы таңбаланған.

Құлпытастағы түбір және туынды сөздерде, қосымшаларда сөздің басында, сөздің бірінші буыны мен сөздің соңында келген o, u дыбыстары түсірілмей, толық жазылады. Қалған орындарында o, u дыбыстары түсіріліп жазылады. Алайда төменде келтірілген 35 сөзде екінші, үшінші буындарда түсіп қалуға тиісті o, u дыбыстары ережеге бойсұнбаған.

Түбір сөздің құрамындағы u дыбысының түсірілмей жазылуы:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

al1t1un1

алтын

С 12

t1oquz

тоғыз

С 4

ar1t1ur1up

алданып

О 6

t1ar1d1uš

Тартыс (адам аты)

Ш 17

ančul1ad1ï

атады

Ш 32

t1al1uy1qa

теңізге

О 3

b1ol1čun1

Болшы (жер аты)

Ш 11

qat1un1

ханым

Ш 31

b1ol1čud1a

Болшыда (жер аты)

Ш 37

šantuŋ

Шәнтұң (жер аты)

Ш 17

b1ay1r1qun2

Байырғының (адам аты)

Ш 36

or1t1us2ïŋar1u

ортасына дейін

О 2

bodun

халық

Ш 4

b1ošγur1mïš

басқарған

Ш 13

b1ošγur1ur

басқарар-

О 7

-uγ тұлғалы табыс септік қосымшасы жалғанғанда u дыбысының түсірілмей жазылуы:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

or1d1uγ

орданы

С 8

qun1čuyuγ

қаншаны

Ш 20

y1ab1γuγ

жабғыны

Ш 14

qar1l1uquγ

қарлықты

С 2

t1ut1uquγ

тұтықты

Ш 38

-un тұлғалы тәуелдеулі табыс септік қосымшасы жалғанғанда u дыбысының түсірілмей жазылуы:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

oqun1

оғын

Ш 33

y1ar1γun1

жарығын

Ш 34

Етіс қосымшалары жалғанғанда u дыбысының түсірілмей жазылуы:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

ur1t1ur1t1ïm

қашаттым

О 12

qonturt1ïmïz

қондырдық

Ш 21

y1oŋšur1-

өшестір-

Ш 6

y1ar1at1ur1t1ïm

жараттым

О 12

y1ut1ïr2-

жақындастыр-

О 5

y1ar1at1un1u

жаратылған

Ш 10

-zun тұлғалы үшінші жақ бұйрық рай қосымшасы жалғанғанда u дыбысының түсірілмей жазылуы:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

b1ol1mazun1

болмасын

Ш 11

qal1mazun1

қалмасын

Ш 20

-yur/-ur тұлғалы есімше қосымшалары жалғанғанда u дыбысының түсірілмей жазылуы:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

b1ošγur1ur1-

Басқарар-

О 7

y1or1ïy1ur1

Жүрер

Ш 12

b1ar1ur1-

Барар-

С 1

y1ašay1ur1

Жасар

С 2

ol1ur1ur1-

Отырар-

Ш 3

Кестедегі қиғаш жазылып, асты сызылған i, ï дыбысы ереже бойынша түсіріліп жазылуға тиісті, бірақ сөз аралығында толық жазылған.

Дауысты дыбыстардың емле ережесіне сәйкес сөз басында ö, ü дыбыстары таңбаланады: üč (үш), ög (шеше), üzä (үстіде), üküš (көп), üčün2 (үшін), üzüm (өзім), ügüz (өзен), öy2ür2 (үйір), özi (өзі), ögir2- (қуану-), ökün2- (өкін-), öŋr2äki (алдыдағы), öl2t2üg (өлдік), öt2ükän2 (өткен, тау аты) т.б. Сөздің бірінші буынында келген ö, ü дыбыстары түсірілмейді: kök (көк), kün2 (күн), t2ür2k (түрік), küč (күш), t2ör2ü (заң), t2ör2t2 (төрт), köŋül2 (көңіл, ой), t2üpüt2 (Тибет), küs2i (әскері), köt2ür2- (көтер-), kör2ügmä (көрген), b2öd2kä (шақта), s2ül2äp (аттандырып, шығарып), y2ügür2t2i (ақты), kül2t2igin2 (Күлтегін) т. б.

Түбір сөз, туынды сөз немесе оларға жалғанған қосымшаларда сөз соңында келген ö, ü дыбыстары түсірілмей, толық жазылады: äd2gü (жақсы), äčü (ата), t2ör2ü (заң), b2äŋgü (мәңгі), kör2ü- (көріп), s2ül2äy2ü (аттандырып), il2gär2ü (ілгері, алдыда), t2ir2gir2ü (тіріліп), öl2ü-y2it2ü (өліп-талып), b2ir2gär2ü (бірге), y2it2r2ü- (жоғалтып-), y2är2gär2ü (жерге қарай) т. б.

Құлпытаста сөздің басында не бірінші буынында келген ö, ü дыбыстары түсіріліп жазылған төрт сөз кездеседі:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

üküš

көп

О 10

y2ükün2t2ür2t2imiz

жүгіндірдік

Ш 18

ökün-

өкін-

Ш 23

üküs

көп

О 7

Құлпытастағы сөздің басында немесе бірінші буыны мен сөздің соңында келген ö, ü дыбыстары түсірілмей, толық жазылады. Қалған орындарында келген ö, ü әріптері түсіріліп жазылады. Алайда төмендегі 36 сөздің екінші, үшінші буындарындағы түсіп қалуға тиісті ö, ü дыбыстары ережеге бойсұнбай, таңбаланған.

Түбір сөздің құрамындағы ü дыбысының түсірілмей жазылуы:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

äd2güt2i

жақсы

О 2

t2öpüt2

Тибет

Ш 4

ökün2-

өкін

Ш 23

t2üpüt2

Тибетке

О 3

öt2ükän

Өткен (тау аты)

О 8

t2ör2ümiz

заңымыз

Ш 22

ül2ügüm

бөлегі

Ш 29

t2ör2üŋin2

заңыңды

Ш 22

y2üküntür2mis2

жүгіндірді

Ш 18

t2ör2üg

заңды

Ш 3

s2üŋük

сүйек

Ш 35

t2ör2üs2ün2

заңын

Ш 13

s2äŋün2

Сәнгүнге

Ш 32

t2ör2üs2in2

заңын

Ш 1

kiks2ür2t2ükin2

өштескенін

Ш 6

t2ör2üd2ä

заңында

Ш 16

äčüm

әкем

Ш 1

t2ör2üs2inčä

заңындай

Ш 13

-ür/-gür/-tür тұлғалы өзгелік етіс қосымшасындағы ü дыбысының түсірілмей жазылуы:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

käl2ür2t2üm

келтірдім

О 11

kigür2t2ig

кіргіздік

Ш 23

s2ökür2mis2

идірдім

Ш 15

öl2ür2äy2in2

өлтірейін

Ш 10

küt2ür2mis2

көндірді

Ш 11

öl2ür2mis2

өлтірді

Ш 40

ir2t2ür2ü

жеткізіп

Ш 40

y2ükün2t2ür2-

жүгіндір

Ш 15

ögt2ür2-

бақтыр-

Б 2

-ür тұлғалы есімше қосымшасы жалғанғанда құрамындағы ü дыбысының түсірілмей жазылуы:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

öl2ür2-

өлер-

Ш 10

s2ökür2-

сөгер-

Ш 2

öy2ür2-

ойланар-

О 5

b2ir2ür2

берер-

Ш 9

kör2ür2-

көрер-

С 10

Тәуелдік, септік жалғауларындағы және шылау сөздің құрамындағы ü дыбысының түсірілмей жазылуы:

транскрипциясы:

мағынасы:

орны:

s2öŋüküŋ

Сүйегің

Ш 24

in2iy2igün2im

Інім

О 1

kür2ägüŋin2

Көргеніңді

Ш 23

üčün2

Үшін

С 4

Талдауға негіз болған Әл Илмаз нұсқасындағы сөздердің көбі емле ережесіне сай жазылған. Алайда ережеге бойсұнбай жазылған сөздер де кездеседі. Бұл сөздер негізінен i, ï дыбыстарына қатысты. Яғни, жазылуға тиісті жерінде жазылмаған, керісінше, жазылмауға тиісті жерлерінде жазылған тұстар кездеседі. Ережеге бойсұнбай жазылған сөздердің екінші, үшінші буындарында түсіп қалуға тиісті i дыбысының орнына u, ï дыбысының ü дыбысын қойып транскрипциялауға болады. Мысалы, qurïγaru сөзінің екінші буынында түсіп қалуға тиісті ï дыбысының орнына ерін үндестігі бойынша u дыбысын қойып quruγaru деп оқуға да болады. Осыған ұқсас al1t1un1 деген сөздің екінші буынындағы түсіп қалуға тиісті u дыбысының орнына ï дыбысын қойып, al1t1ïn1 деп алмастырып оқуға да болады. Ökün2 сөзін ökin2 деп оқуға болады, it2äy2in2 сөзін it2äy2ün2 деп оқуға болады. Құлпытастағы екінші, үшінші буындағы түсіп қалуға тиісті орындардағы i, ï, u, ü дыбыстарының түсірілмей жазылуы осындай жаңсақтықтан сақтану болса керек.

Дауысты дыбыстар жазылуға тиісті жерлерінде жазылмай қалған сөздердің саны жазылмауға тиісті жерлерінде жазылған сөздерден аз. «Күлтегін» құлпытасы орнатылғалы арада бірнеше ғасыр өтті. Осы аралықта күннің қақтауы мен желдің үрлеуі салдарынан жазулар өшкіндеп, кейінгі суретке алынған нұсқаларда анық көрінбей қалған болуы немесе сол кездегі тасқа қашаушының емлені толық игермегенінен болуы мүмкін.

Айта кетер бір жайт – il, iki сөздері кейде äl, äki болып жазылып, i мен ä алмастырылған. Бұл сол кездегі диалект болуы да мүмкін. Көен түркі тілін арнайы зерттеген ғалым, профессор Еркін Ауғалиұлының айтуы бойынша, көне түркі тілінде қазіргі қазақ тіліндегі ашық, езулік, тіл алды дауысты дыбыс (e) болған, бірақ e дыбысының таңбасы болмағандықтан, оны (e дыбысын) бірде i әрпімен, енді бірде ä әрпімен таңбалауы да ғажап емес.

Көне түркі құлпытастары – ата-бабаларымыздың асыл қазынасы. Құлпытастардың емле ережелерін, ондағы тіл заңдылықтарын тереңнен зерттеу, оларды қастерлеп, қадіріне жету, қорғау, ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп, құндылығын асыра түсу – бұлтартпас борышымыз.

Әдебиет:

1.Dr.Cengiz Аlyilmaz Orhun Yazitlarinin Bügünkü Durumu. - Ankara, 2005 (Kül Tigin 7-101).

2. Еркін Ауғалиұлы, Бәтима Бидоллақызы Көне түркі тілі лексикасының қазіргі қазақ тіліндегі өзгерісі. - Бейжің: Ұлттар баспасы, 2015.

3. Гің Шымин Көне түркі тілінің грамматикасы. - Бейжің, 2010.

4. Гің Шымин Көне түркі тілі құлпытастарын зерттеу. - Бейжің, 2005.

5. Талат Текиін Орхон түркі тілінің грамматикасы. - Индиана, 1968.

6. Марсел Ердал Көне түркі тілінің грамматикасы. - Бостон, 2004.

7. Қазіргі қазақ тілі. - Бейжің: Ұлттар баспасы, 1983.