Анар Фазылжанова: "10 әріпті пайдаланбаймыз. Олар..."

Анар Фазылжанова:

Латын әліпбиіне көшудің бірінші мақсаты – жаһаниятқа ілесу ғана емес, ең алдымен тілдің ұлттық қасиеттерін сақтап қалу. Содан кейін, әрине, жаһаниятқа ілесуге болады.

Ruh.kz: Латын әліпбиіне бүгін көшетін болсақ, қандай кедергілерге кездесеміз?

Анар Фазылжан: Егер біз латын әліпбиіне басқа посткеңестік түркітілдес елдер сияқты ХХ ғасырдың соңында көшсек, кедергілердің «көкесімен» кездесер едік. Ол кездегі экономикалық дағдарысты былай қойған күннің өзінде, Қазақстанда саяси күштердің әралуандығы, мемлекет құрушы ұлтта ұлт тұтастырушы идеяның әлсіздігі – осының барлығы үлкен қиындықтарға ұшыратар еді. Қазіргі жағдай әлдеқайда жақсы. Бұл біздің елдегі қазақтілді қауымдастықтың саны мен сапасының артуымен ғана байланысты емес. Қазіргі кезде жаһанданудың арқасында ІТ технологиялар, заманауи қондырғы құралдар әбден жетілді. Реформаны тез әрі тиімді жолмен жүзеге асыруға барлық мүмкіндік бар. Осындай уақытта жазуды реформалау өте жеңіл болады. Сондықтан, «қандай қиындықтар кездеседі» дегенде, мен ерекше қауіп төндіретін ештеңе көріп тұрған жоқпын.

Жазарманның, оқырманның – тіл иелмендерінің санасында болатын жаңа графикалық кеңістікке көзі үйрену, жаңа әріптерді жазу қолдағысын қалыптастыру барысында туындайтын психологиялық құбылыстарға байланысты аздаған қиындыққа тап келуіміз мүмкін, әрине. Дегенмен, бұл тақырыпты бір жыл емес, екі жыл емес, сонау 1991 жылдан бері көтеріп, айтып, түсіндіріп келгендіктен, қазақ қоғамы жазу өзгерісіне психологиялық тұрғыдан әбден дайындалып болды. Сондықтан «лингвистикалық дискомфорт» болмайды деп ойлаймын.

«Лингвистикалық дискомфорт» деген – таныс графикалық кеңістіктен бейтаныс графикалық кеңістікке түскен басынан адам кешіретін күйзеліс. Мысалы: сіз кирилл әріптерін білесіз. Жақсы білесіз. Бір күні таңертең айналадағы барлық жазу қытай иероглифтерімен немесе араб әріптерімен жазылып тұрса... Сол кезде сізде бейсаналы түрде күйзеліс басталады. Өйткені сіз ол графиканы түсінбейсіз. Сондықтан айналаңызды бағдарлау, ақпарат алу үдерісіңіз әлсірейді.

Ал қазір Қазақстан дәл солай тез арада латын әліпбиіне көшіп кетсе, қоғамда не болады? Бізде «лингвистикалық дискомфорт» болмайды. Өйткені латын әліпбиі қазіргі заман адамына етене таныс. Телефон, техника, көлік, бәрі-бәрінің аты осы әліпбимен жазылған. Кез келген реформа кедергісіз жүзеге аспақ емес. Жаңалық белгілі бір кризистен өтіп барып орнығады. Ал латынның кризис өте жеңіл өтеді. Қазақстандағы ресми құрылымдарға қарағанда, бейресми құрылымдар латын әліпбиін ешқандай саяси тапсырмасыз қолданып, өздері енгізіп жатыр. Жаңа тауар айналымға шықса, кішкентай орталық ашылса, аты латын әліпбиімен таңбаланады. Бұл қоғамның өзінен-өзі латынға ауысып жатқанын көрсетеді. Біз бұл процесске ресми-ғылыми негіздеме беруші ғанамыз. Бұның дұрыс жүруін қамтамасыз етуіміз керек.

көше атауы .jpg

Ruh.kz: Кірме әріптердің күйі не болады?

Анар Фазылжан: Қазіргі кирилл негізді әліпбиімізде 42 әріп бар. Елбасымыздың 2018 жылғы Жарлығымен ресми бекітілген латыннегізді әліпбиімізде 32 әріп бар. Біз қазіргі әліпбидегі 10 әріпті пайдаланбайтын боламыз. Олар: «э», «ю», «я», «ъ», «ь», «щ», «һ», «ц», «ё», «й». Бұл әліпби әріптік құрамы жағынан дұрыс құрастырылған, өйткені тіліміздегі 28төл дыбысымыз толық қамтылған. Ал аталған бөгде тілдің жүйесіне арналған 10 таңбаның жаңа әліпбиге алынбағаны әбден дұрыс.

Бұл әліпби бекіген соң халық 1 жыл бойы осы нұсқаны пайдаланып көрді. Жазу барысында әліпбидің оң және теріс жақтары айқындалды. Әрине, әліпби жасау, түзету не жөндеу ісі, сол сияқты емле ережелерін әзірлеу ісі –мамандардың еншісі. Алайда латын негізді әліпбиге ауысқан өзге де түркітілдес халықтардың тарихында әліпби ауыстыруға саяси күштердің, элитаның ықпал еткені белгілі. Тіпті Түрік ғалымдары жасаған нұсқаға Мұстафа Кемал Ататүріктің өз қолымен өзгерту еңгізгені туралы да деректер бар. Бұны жоққа шығара алмаймыз.

Журналистердің осыған қатысты: «латын әліпбиіне көшуді толығымен саясаттандырып жіберді» деген жазбаларын көзім шалып жүр. Онсыз болмайды екен... Себебі жазу – таза тілтанымдық қана құбылыс емес. Жазу – мемлекеттіліктің нышаны. Мемлекет пен халықтың арасындағы қатынас құралы. Тұтас бір мемлекеттің жазуы болғандықтан сол жазумен мемлекеттік құжаттар, ресми құжаттар толтырылады. «Мемлекет-халық» қатынасында жазудың негізгі функциясы – коммуникацияны ресмилендіру, оған ерекше мәртебе беру. Сондықтан бұл тек халықтың, не тіл мамандарының қолынан шығатын дүние бола алмайды екен, саясаттың қолы өзі ізін қалдырады екен. Әрине, тиімді әлпби мен емле ережесін әзірлеу, ыңғайлы, түсінікті ұлттық жазу жүйесін жасау - мамандардың ғана қолынан келетін іс. Бірақ, бір қызығы, жазу реформасына саясатты қатыстырмай қою, саяси күштердің араласпай қоюы мүмкін емес екен.

Ruh.kz: Нақты бекіген нұсқа бар ма?

Анар Фазылжан: Бар.

Ruh.kz: А. Байтұрсынұлы ұсынған нұсқадан қаншалықты өзгерек?

Анар Фазылжан: Әліпби таңдау жолында демократиялық жолға түсіп кеттік. Бұл жолға саяси жүйенің де араласуы күшті болды. Мемлекеттік деңгейде екі рет екі түрлі нұсқа ұсынылды. Біріншісі – диграфтық жоба, екіншісі – апострофты жоба. Апострофтық жоба Елбасының Жарлығымен бекітілді. Бірақ халық наразылығы ескеріліп, оның орнына акуттық жоба қабылданды. Алдынғы екеуіне қарағанда акуттық жоба қазақ тілінің зандылықтарына және шеттілдік сөздерді қазақ тілінде игеріп жазуға толыққанды мүмкіндік береді. Бірақ қысқа болса да, қатысқан жазарман саны аз болса да, бір жылдан астам уақыт бойы өткен осы акут әліпбимен жазу практикасы оның кейбір әріптерінің қазақ жазуы талаптарына сәйкес келмейтінін көрсетті. Бүкіл мемлекеттік органдар маңдайшаларын осы әліпбимен жазды. Ол жазуды халық көрді. Сөйтіп, бірер таңбаға қатысты наразылық білдірді. Бұл БАҚ, әлеуметтік желі алаңдарында талай талқыға салынып, айтылып келеді. Соңында, осыған назар аударған Президентіміз қолданыстағы латыннегізді әліпбиді жетілдіру туралы тапсырма берді.

Қандай таңбалар жұрт көңілінен шықпай тұр? «Ш» әрпі. Қазір бұл әріп диграфпен (екі әріптің тіркесімен) беріліп отыр. Ал қазақ жазуында, қандай графикалық кеңістік болмасын, «бір дыбыс – бір әріп» принципі сақталып келген. Қазіргі әліпбидің барлық таңбаларының бірәріптік тұрқы тиімді де ыңғайлы. Тек қана осы «ш» - sh және «ч» - ch әріптерінің күрделі таңбалануы халық қабылдауына қиын. Оның үстіне «s» және «h» таңбалары жеке-жеке де бір-бір әріпті білдіреді. Сондықтан «ashana» сөзін «ашана» деп оқып қалатын жағдайлар түсінікті. Бұл екі таңба қатар келетін сөздер көп. Және олар белсенді сөздер. Жазба тіл үшін қолайсыз.

Содан кейін «и» мен «і» таңбаларының бас әріптері ажырамайды. Бұл мәселе ноқаты бар таңбаның бас әрпіне де ноқат қою арқылы оңай шешіледі. Бұдан кейін «у» мен «ұ» таңбаларының ыңғайсыздығы. Ғалымдар кеңесі «у» әрпінің халықаралық үлгісіне ұқсас болуы үшін, тез оқылуы мен жазылуы үшін «u» таңбасымен белгілеуді жөн көрді.

асхана .png

Ruh.kz: Латын әліпбиіне ауысу – тіліміздің өміршеңдігіне әкеледі. Қазақ тілінің мәртебесін айтарлықтай деңгейде өсіреді. Мемлекеттік іс-қағаздың барлығы қазақ тілінде жазылады. Латынша жазу деген – қазақша жазу деген сөз. Бұл процесс қанша уақытта жаппай қолданысқа ие болады?

Анар Фазылжан: Бұл үдерістің баяу жүруі де, тез қолданысқа ие болып кетуі де біздің өз қолымыздағы шаруа. Бұл жердегі біз дегенім – ғалымдар, мемлекеттік органдар, саяси күштер. Осылардың барлығы бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып, бірлесе жұмыс істесе, тез арада қолданысқа еніп кетері даусыз. «Біз латынға көшеміз» деген месседж қазақ даласында 30 жыл бойы жүріп тұрды. Дамылдаған жоқ. Бұл қазақ қоғамын осыған әбден дайындап қойды.

Ruh.kz: Ұлт тарихындағы айтулы кезеңнің, жаңа эпоханың басында тұрмыз. Істеріңізге береке берсін! Сұқбатыңызға рақмет!