Қазақшалаймыз деп, қалыптан аспайық

Қазақшалаймыз деп, қалыптан аспайық

Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері мемлекеттік тіл мәртебесін орнықтыру және қазақ терминологиясын қалыптастыру жолында қыруар шаруаның басы қайырылып, баршаның игілігіне айналғаны белгілі. Әрине бұл құптарлық та игілікті, әсіресе келер ұрпақ үшін өте қажетті іс.

Әйтсе де қазақ терминологиясын дұрыс қалыптастыру бағытында кө­ңіл толмайтын тұстардың, орнығып қалған бірлі-жарым келеңсіздіктердің күні бүгінге дейін жалғасып келе жат­қанын жасыра алмаймыз. Сөзіміз жалаң болмас үшін нақты мысалдарға жүгінелік.

Мәселен, Қазақстан Респуб­лика­сының Үкіметі жанындағы Мем­лекеттік терминология комиссия­сының 2000 жылғы 25 қаңтардағы мәжілісінде бекітілген терминдер мен бірқатар жекелеген аталымдар тізбесі сол 2000 жылғы 29 наурыздағы «Егемен Қазақстан» газетінде жария­ланған болатын. Ондағы көп­теген терминдер баламасының нақпа-нақ әрі дәлме-дәл берілгені күмән келтірмейді.

Десек те, терминдерді қалыптас­тыруға байланысты бір шикіліктің орыс тілінің өзіне өзге тілден енген, халықаралық деңгейде, тіпті ауызекі сөйлеу тілінің өзінде әбден қалып­тасып, құлаққа сіңісті болып кеткен сөздердің өзін қайткенде қа­зақ­­шалап беруге ұмтылудан туын­дап отырғанын баса айтуға тиіс­піз. Өкінішке қарай, осы орайда жал­пы ниет жақсы болғанымен, әб­ден қалыптасқан халықаралық дең­гей­дегі терминдер мен басқа да сөз­­дер­дің баламасы ана тілімізде сәті­мен алынбаған кезде әу бастағы ниет­тің толық ақтала бермейтіні анық бай­қалуда.

Мәселен, халықаралық деңгейде кеңінен белгілі, орыс тілінің өзіне өзге тілден енген «дипломат» деген термин сөз жоғарыда келтірілген тізбеде «мәмілегер» деп берілген болатын. Ең алдымен жаңағы сөздің түбірі «мәміле» екенін ескеріп, оны орысшаға аударатын болсақ, «сделка» дегенді білдіреді. Сонда «мәмілегер» деген сөзді орысшаға аударатын болсақ «сдельщик» деген мүлдем бас­қа мағынаны білдіретін сөз болып шыға келер еді. Оның үстіне жалпы дипломатты тек мәмілеге жығыла кетуге бейім тұратын адам ретінде елес­тетудің өзі қиын ғой. Өйткені дипломат дегеніміз – ақылы мен айласы қатар жүретін, тіпті өз елінің мүддесі үшін небір айла-тәуекелдерге бара алатын батыл, жалпы қалыптасқан сол кездегі жағдайды ой елегінен өткізіп, бірден-бір дұрыс шешім қа­былдай алатын, сөйлеп кетсе шешен, жол көрсетсе көсем дейтіндей бірегей тұлға емес пе?!

Қуаныштысы сол, уақыт өте келе бұл термин сөз бұрынғы қалпына келтіріліп, қатарға қайта қосылғандай болды. Мәселен, 2009 жылы жарыққа шыққан «Құқық саласының терминдер сөздігінде» «дипломатическая ви­за» деген сөздер «дипломатиялық виза» деп дұрыс берілді. Осы та­қы­летті басқа да сөз тіркестері «дипломатиялық» болып бір ізге түсірілді.

Ал «инвентарь» деген сөздің аудар­­масы сол кезде «мұқаммал» деп беріл­­ген еді. Осы орайда «инвен­тарь» деген сөздің негізінен «құрал-жаб­дықтар» болып аударылып кел­гені белгілі-тұғын. Мәселен, «сельско­хозяйственная инвентарь» – «ауыл­шаруашылық құрал-жаб­дық­тары». Кеңес дәуірі кезінде жарық көрген «Ауыл шаруашылығы сөздігінде» де бұл сөздің баламасы нақ осылай ауда­рылып берілген болатын.

Жоғарыда аталған терминдер мен аталымдар тізбесінде «каталог» деген сөз «тізімдеме» болып бекітілген. Ал енді осы түбірі «тіз» дегеннен бас­талып, біртектес аударылатын сөздердің өте жиі ұшырасатыны және олардың бір-біріне егіз қозыдай ұқсас болып келетіні белгілі. Мәселен, Мемтерминкомның 1972-1981 жылдар аралығында бекітілген терминдер мен аталымдарда «опись» деген сөз де нақ жаңағыдай «тізімдеме» болып бекітілген. Оны Қазақстан Республикасының Ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінің сол кездегі Тілдерді дамыту депар­таментінің 1998 жылы жарыққа шыға­рылған «Терминологиялық жинағынан» байқап көруге болады. Сонда «каталог» та, «опись» те «тізімдеме» болып бір ғана сөзге телінген. Өкінішке қарай, орыс тілінен аудару кезінде бір сөзге телінген сөздердің арагідік болсын кезігіп қалатыны өкінішті-ақ. Айталық, бір ғана «нысан» деген қазақ сөзі орысша бірнеше сөзге телінген, яғни «форма» – «нысан» болса, «объект» те – «нысан».

Осы орайда айта кеткен жөн, Қазақ­стан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 4 қарашадағы №3186 Өкімімен мақұлданған Тіл саясаты­ның тұжырымдамасында былай делінген: «Ең алдымен қазіргі қазақ тілінің ахуалының өзі, оның дамуы мен баюына байланысты проблемалар ғалымдардың, мамандардың, оқытушылардың айрықша көңіл бөлуін қажет ететін мәселе. Бұл жерде әңгіме жаңа әлеуметтік-мәдени болмысты бейнелеуде өзге әлемдік тілдермен қарым-қатынас жасау және тілдің ішкі әлеуетін пайдалану ар­қылы оның мүмкіндіктерін кеңейту жө­нінде болып отыр. Тілде орныққан кірме сөздер мен халықаралық терминдерден бас тарту тіл «тазалығын» қамтамасыз етуді күйттейтін күмәнді ниетке де немқұрайды қарауға болмайды».

Өкініштісі сол, қазақ терминология­сын қалыптастыру бағытында осы бір салиқалы пікір күні бүгінге дейін жете ескерілмей келе жатқанын жасыра алмаймыз. Сөзіміз жалаң болмас үшін тағы да нақты мысалдарға жүгінелік. Мәселен, халықаралық деңгейде кеңінен белгілі «монополист» деген сөздің баламасы жоға­рыда көрсетілген кезде «алпауыт» деп бекітілген еді. Негізінен бұл сөз «монополист» атауының ас­тарындағы ұғымды толығымен қам­ти алмайтын еді. Неге дейсіздер ғой? Өйткені монополист тек зор ғана емес, сонымен бірге ең алдымен сол зор­лығының өктемдігін жүргізуші тұлға немесе тіпті тұтастай бір жүйе емес пе? Сондықтан бас­пасөз бетінде бұл сөз негізінен сол бұрынғы нұсқасында беріліп келді де, ақыры бірте-бірте солай дұрыс қалыптасып кетті.

Өкінішке қарай, мәтіндерді ауда­ру кезінде қалыптасқан терминдер мен аталымдардың бекітілген нұсқаларының өзінің әуел бастағы тура мағынасынан айырылып, екіұш­тылау, тіпті кейде басқашалау мән-мағына білдіретіні, сондықтан да осы тақылетті терминдер мен аталымдар өзі тектес қазақ сөздерімен қатарласа келгенде олардың бұрыннан белгілі нұсқаларының пайдаланылып келе жатқаны газет-журналдарда жиі бай­қалады.

Мәселен, «виза» деген сөздің екі­ түрлі баламасы болғаны белгілі: оның бірі – «рұқсатнама» да, екіншісі – «бұрыштама». Ең алдымен нақ осы жерде «нама» «тама» деген жұр­нақтардың жалғанып, өзінше жаңа ұғым білдіргенсіп көрінуі көкейге қо­нып тұрған жоқ. Ал «визирование» деген сөз «бұрыштама соғу» деп берілген. Біздіңше, «виза» деген сөзд­ің өзі бірдеңені істеуге, айталық, бір елден екінші елге баруға немесе басқа да бір шаруаны атқаруға бері­летін рұқсатты білдірмей ме? Бұ­дан шығатын қорытынды мынау: реті келсін, келмесін «нама» деген жұр­нақты пайдаланып, жаңа термин жасаймын деген жадағай пиғыл өзін өзі әр­дайым ақтай бермейтінін баса айтуға тиіспіз. Осы орайда терминнің тек бір ғана мағынада қолданылатынын мойындайтын болсақ, ауызекі сөйлеу тілінде де әбден қалыптасып кеткен сөздерді, әсіресе халықаралық қаты­настарда жиі пайдаланылатын терминдерді жөн-жосықсыз қа­зақ­шалай берудің жаңсақтыққа ұрын­дырып, жарға жығатын кездерін жиі бай­қап келеміз. Мәселен, әу баста қазақи ұғымда болмаған «балкон» деген сөздің баламасы «қылтима» деп бе­ріліп, қалың қауымның езуіне күлкі үйірілткені бар. Мұндайда «бояушы бояушы дегенге, сақалын бояйды» дегенді еріксіз еске аласың.

Осы орайда айта кеткен жөн, көр­шіміз ресейліктер халықаралық дең­гейде құлаққа сіңісті болып, өздеріне өзге тілден енген, әбден қалыптасып кет­кен көптеген сөздерді сол күйінде алып, өз тілдерінің грамматикасына сәй­кестендіріп кіріктіріп жібергенін жақ­сы білеміз. Бұдан орыс тілінің ұлан-ғайыр байлығына орасан зор нұқсан келіп отыр деп айта аламыз ба? Әрине жоқ. Демек, халықаралық қатынастарда әбден қалыптасқан тер­миндерді қазақ тіліне аудару барысында, егер көкейге қонымды, айқын баламасы табылмаса, нақ сол күйінде алғанымыз дұрыс деп білемін. Бұдан қазақ тілінің байлығына да еш нұқсан келмейтіні анық.

Сондықтан еліміздің Тұң­ғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев 2018 жылғы 10 қаңтардағы «Төр­тінші өнеркәсіптік революция жағ­дайындағы дамудың жаңа мүмкін­діктері» атты Жолдауында «Егер біз­­ қазақ тілі ғұмырлы болсын десек, оны жөнсіз терминологиямен қиын­датпай, қазіргі заманға лайық­тауымыз қажет. Алайда, соңғы жылдары әлемде қалыптасқан 7 мың тер­мин қазақ тіліне аударылған, – деп орынды атап өткен болатын. – Мұн­дай «жаңалықтар» кейде күлкіңді келтіреді. Мысалы, «ғаламтор» (Ин­тернет), «қолтырауын» (крокодил), «күйсандық» (фортепиано) және тағы сол сияқтылар толып жатыр. Осындай аудармаларды негіздеу тәсілдерін қайта қарастырып, терминология тұрғысынан қазақ тілін халықаралық деңгейге жақындату керек».

Елбасының бұл айтқандарының айдай анық ақиқат екені еш күмән келтірмесе керек. Жоғарыда айтылған бірлі-жарым деректер осы пікіріміздің айқын айғағы деп білеміз. Олай бол­­са, термин атаулының бәрін қа­зақ­­­шалаймыз деп қалыптан асып кет­пейік, түпкілікті шешімді он ойланып, жүз толғанып барып бір-ақ қабылдайық дегім келеді.