Зылиха апай (әңгіме)
1977 жыл. Қаңтар айының алғашқы аптасы. Жұмыс бөлмеме (Қазақстан Жазушылар одағы Әдеби қорының директоры кезім) бір келіншек қолтығынан демеген бәйбіше келді. Реңді кісі. Жоғары шығарып, диванға жайғастырдым. Жөн сұрастық. Мағжан аға Жұмабаевтың зайыбы Зылиха апай екен. Маған шаршаңқы кейіппен қарап:
– Мені «халық жауының қатыны» деп бұл литфондыға жолатпай қойған, жолаттырмай қойған, Мағжан ағаңның әлгібір «достары», – деп мырс етті де:
– Қалқам, Мағжанды білесің бе? – деді.
– Білем, апай, білмегенде ше?! Менде бес-алты өлеңінің, «Батыр Баян» дастанының көшірмелері бар, – дедім. «Қыз-келіншек кезіңізде тым сұлу болғанға ұқсайсыз, Мағаң «Бәрінен де сен сұлу» өлеңін сізге арнаған-ау!» деп ойлап та үлгірдім.
– Мұраттың айтуымен келдім, сені маған сырттай таныстырған – сол Мұрат інің. Мұхтар Әуезовтің баласы. Ал енді сөзді көбейтпейін, уақытыңды алмайын, бұйымтайымды айтайын, – деді де, өз өмірін қысқа ғана әңгімеледі. Жасы сексенге жуықтаған. Зейнетақысы мардымсыз, пәтерақыдан онша артылмайтын көрінеді.
– Апай, қағаз деген пәлесіз ештеңе реттелмейді ғой, өтініш жаза қойыңыз, – деп бір парақ қағаз бен қалам ұсындым. Апай:
– Ә, оны алдын ала жазып қойғанбыз, мына қарындасыңда, – деді де, келіншекке иек қақты. Қордың «Қайтыс болған жазушылардың отбасы мүшелеріне жәрдем» дейтін бабы бар еді, соның негізінде ақшалай көмек көрсеттім. Апай риза болды. Содан кейін де жыл сайын кейде бір мәрте, кейде екі мәрте жәрдемдесіп жүрдім. Бір күні үйіне қонаққа шақырды. Бара алмадым, бір шаруа бөгет болып қалды. Ертеңінде бір бөтелке шампан, бір қорап торт алып барып, кешірім өтіндім. Тимирязев көшесінде, сонау жылдары Министрлер Кеңесінің төрағасы Жұмабек Тәшенов бергізген бір жарым бөлмелі пәтерде тұрады екен.
– «Дом творчества» деді ме, бір үлкен үй салдырып жүр деп естідім, соның жұмысынан қолың тимей қалған шығар, түсінем, ренжіген жоқпын. Олжас пен Мұрат келді, сен келе алғаныңда, тіпті жақсы болатын еді, – деді балаша қалбалақтап. ...Зылиха апаймен шүйіркелесіп жүрген күндердің бірінде ол кісіге:
– Апай, Мағаңның қолыңызда бар шығармаларының бәрін маған беріңіз, неше дана қажет десеңіз, сонша етіп мәшіңкелетейін, кітап етіп түптетейін.
– Қалқам, Мағжан әлі ақталған жоқ қой?! Саған да... – деп мүдірген, сескеніңкіреген апайды:
– Апай, мен саспай, сіз саспаңыз, – деп әзілдеп:
– Түптетіп, әзірлеп қояйын, айымыз оңынан туатын күн болар, сонда баспаға тапсыра қоюға дайын тұрсын, жарай ма? – дедім. Талай тауқымет тартқан, сан алдау-арбау көрген жанның өзіме сенер-сенбесін болжай алмасам да, марқұм ақын ағамыздың әдеби мұрасын қалайда барынша жинақтау, ұқыптап сақтау керектігін ойлағанмын. Апай пәтерінің аула жақтағы терезесіне мойнын бұрып, сыртқа көз тастап, бірер минөттей үнсіз отырды да, ойымды оқып болғандай-ақ:
– Ғаббас қалқам, саған сенемін, – деді. Дауысы дірілдеп шықты. Жүрегім жұлқып қалғандай бір күй кешіп, өне бойым ыси қалды. Сол әредікте маған жайлап бұрылып қараған апайдың көзінен жас ыршып кетті...
Мағаңның өлең-дастандары, әдеби аудармалары жарияланған газет-журналдарды іздеп табу, көшірме жасатып алу, әрине апайға қиын болған. Ақы-пұлын төлеу былай тұрыпты, кедергі-кесір жетерлік кездерде ашық іздеудің өзі қандай тәуекелді қажет етті десек ше?! Күйеуіне жағылған күйені кетіру үшін жан тыныштығын ұмытқан, Мағаң алғаш 1934 жылы тұтқындалғанда соңынан «Итжеккенге» барып, одан Мағаңның хатын Мәскеуге, Максим Горькийге жеткізген, Мағаңның ол жолы ақталуына бірден-бір себепші бола білген, ал екінші рет тұтқындалған ерінен айрылған соң бүгінгі бізге де, келер ұрпаққа да қажет қыруар іс тындырды. Қолынан келгенінше қорғанбай қимылдап, сырға, жүзік, сақина, алқа атаулысын сатып, газет-журнал редакцияларынан Мағжан ағаның әдеби мұрасын жинап, сақтап бақты. Апай қайтыс болғаннан кейінгі екі-үш жыл көлемінде кейбіреулер ол кісі туралы: «айтқанының бәрі – өтірік» деп ғайбат сөз айтып та, жазып та жүрді, ал Зыхаңа қолбала болып кеткен дерлік жанашыр туысы журналшы Сүнят Бәкенов Мағаңның да, Зылиха апайдың да өмірін жақсы біледі екен (Алматыда тұрады, зейнеткер), ғайбат сөздердің орынсыз, ұят екенін айтты. Мен оған сендім, себебі: Сүкең – Жазушылар одағымызда көп жыл қызмет істеді, не теріс сөзі, не теріс іс-әрекеті болмаған сыйлы адам. Иә, кім не десе де мейлі, ал, меніңше, Мағаңның шығармаларын жинап, сақтап, қызғыштай қорып, бізге жеткізгені үшін-ақ Зылиха апайдың аруағын құрметтеуге тиіспіз.
– Мен таба алмаған өлеңдері, басқа да дүниелер әлі де бары сөзсіз. Мені «халық жауының қатыны» деп архивтерге маңайлатпайтын, газет-журнал редакциясындағылармен тіл табысу да оңай бола бермеді. Кеңшілік болар күн туса, Мағжанды іздеушілер шығар, аз болмас та, қалғанын солар тауып алар... – деп ойлана сөйлеп сәл кідіргені, одан соң таңданысты үнмен: – 1923 жылы Тәшкенде араб әрпімен шыққан «Өлеңдер жинағы» кітабын Ғабит Мүсірепов ағаларың алып еді, бір жарым жыл болды, неге екенін білмеймін, неше рет телефон соқсам да, қайтарып берер емес, – деп, маған сұраулы кескінмен қарағаны әлі көз алдымда.
– Ғабеңмен сөйлесермін, берер, – дегенмін.
Иә, Ғабеңе телефон шалып, өтінішімді айттым.
– Солай ма-а? – деді дауысын ақырын соза сөйлейтін дағдысымен.
– Кітап керек болып тұр, бүгін бе, ертең бе, тезірек беріп жіберіңізші! – дедім. Біраз үнсіздіктен кейін:
– Жарайды, – деді.
Кітаптағыларын, газет қиындысындағыларын, мәшіңкемен, қолмен көшірілгендерін жинақтап, реттеп, апаймен келісім бойынша төрт дана етіп мәшіңкелеттім. Екі томға бөліп түптеттім. Біріншісіне «Батыр Баян», «Қорқыт» дастандары мен 221 өлеңін, екіншісіне Максим Горькийдің Ана туралы әңгімелерінің, Мамин-Сибиряктан, т.б. аударғандарын, мақалаларын топтадым. Ол жұмысқа төлер ақы өзіме ауырлау болған тұста сыралғы інім Мұрат Мұхтарұлы Әуезовпен ақылдасып едім, ол сөзге келместен көмектесті. Әдеби қор мүшелеріне Жарғымыз бойынша жылда, не жылара ақшалай көмек беретін ретіміз бар-ды. Мұратқа «Шығармашылық жұмыс кезіндегі материалдық жәрдем жасау» деген бап негізінде өтініш жаздырып, «130 сом берілсін» деп бұрыштама соғып, бухгалтериядан алдырып, баспалармен байланыс жөніндегі қызметкеріміз Тойболдыға Мұраттың көзінше тапсырдым. Бір «қызық» жайт: кейінде, 2014 жылы болар, Мұраттың бір сұхбатынан: «Олжас Сүлейменов бар бәріміз Мағжанның шығармаларын жинап құрастыруға Ғаббас Қабышевқа ақша жинап бердік» депті. «Жасырын кітаптың» жасалатынынан Олжас мүлде хабарсыз болды. Оған сенбедім де, айтпадым. Неліктен екенін білмеймін: Мұрат інім болмаған жайтты «болды» дегені. Онысына, әрине жауап қайтардым...
Фотосуреттерді қарап отырғанымызда он шақты адам топ болып түскен, көлемі жарты алақандай ғана біріне көз тоқтатып:
– Апай, мына фотода кімдер бар, қай жылғы? – дедім.
– Бұл егер ұмытпасам, Мағжан бірінші тұтқыннан босағаннан кейін Мәскеуде тұрғанымызда түскені... Мәскеуде достары, жолдастары болды. Александр Блокпен, тағы басқа ақындармен араласқан. Блокпен бірге театрға екі-үш рет барғанбыз.
– Мұнда Блок жоқ сияқты, ал Мағаң қайсысы? – дедім. Блоктың фотоларын кітаптарынан көргендіктен, мұнда жоқтығына шүбәланбадым, ал бейнесі көзімізден ерте таса болған Мағаңды тани алмадым.
– Блокпен де фотоға түскеніміз есімде, бірақ ол фотоны алған-алмағанымды білмеймін, «байтал түгіл бас қайғы» болғанда неміздің, қайда қалғанын білер ес болды ма бізде?!. Иә, андағыда Блок жоқ, ал Мағжан бар... – деп апай аса ажарлы жігіт бейнесін сұқ саусағымен нұсқаңқырады да, сонсоң басындағы сары шағи орамалының бір ұшымен әуелі Мағаңның бейнесін, одан кейін басқаларын ақырын ғана сипай сүртіп, бір күрсініп қойды... – Апай, бұл фотоны да алайын, үлкейттірейін, – дедім. – Ала ғой, – деді.
Мағаңның фотобейнесін қолжазба-кітап көлеміне сай 17x22 см жасап, төрт дана шығарттым да, бірінші томдарының беташарына желімдедім. Газет-журналдарда Мағаңның шаршаңқыраған кейіптегі фотосы шығып жүрген. Бұйрасындау шашы маңдайын жабыңқыраған, өзі бұйығыңқыраған күйдегісі. Ал мына фотосында Мағаң – жігіттің сұлтаны! Бір көргенде-ақ талай көзді суырып ала жаздаған шығар дерлік сұлу бейне! Оның бір данасын 2002 жылы «Қазақ әдебиеті» газетінің редакциясына алып барып, жауапты хатшы Еркін Жаппасұлына тапсырдым. «Мағжан ағамыз ғажап көркем болған екен ғой!» деп таңғалды. Ол суретті басқа да газет-журналға тараттым.
...Жасырын жасалған төрт қостомдықты Зылиха апайға алып бардым.
– Апай, міне, дайын болды! – дедім, қуанышымды жасырмай.
– Рахмет, қалқам!.. Рахмет!.. Көп... жүз жаса! – деп қалбалақтаған апай көз жасына ие бола алмай, кітаптарды кезек-кезек сипалай берді... Қостомдықтың бір данасын апайдың өзінде қалдырып, өзгелерін: мемлекеттік архивке, орталық кітапханаға, Әнуар Әлімжановқа бермек болғанбыз. Соны ескеріп:
– Мен үшеуін апарып тапсырайын, сіз әуре болмаңыз, жарай ма? – деп едім, апай басын шайқап, білезікті оң қолын сілтеп: – Қалқам, мен басқаша ойлап отырмын. Архивке, кітапханаға тапсырмайық, оларды Әбділда Тәжібаев алып, құртып жібереді, ол Мағжанға тірісінде жау болып еді, өлісінде де әлі жау... былапыт сөйлей береді. Жоқ, кітапты оның қолына түсірмейік! Біреуін Әнуар Әлімжановқа бер, біреуін өзің ал, біреуін... Олжас Сүлейменовке бер, – деді, әншейіндегі қоңыр үні шыңылдаңқырап шығып... Тілегін орындадым. Томдардың алғы бетін өзгерткен жоқпын, онда «архивке тапсырылды» деп қазақ, орыс тілдерінде қысқаша сілтеме-түсінік жазғанмын-ды.
Әнуар өзіне тапсырылғанды: «Сен архивші-тарихшысың ғой, менен гөрі сенде болғаны дұрыс шығар», деп жазушы Амантай Сатаевқа сыйлапты. Жақсы жолдасым, сырласым Амантайдың маған ойында жоқ олжаға кенелгенін айтып, «ұпай теңестіргені» бар. Ал екітомдықтың басқа данасын бір күні Жазушылар одағы кеңсесінің подвалынан тауып алдым. Кеңсені күрделі жөндеуден өткізу басталып, иелері босатқан кабинеттерде «керексіз» болып қала берген кітаптар подвалға түсірілген екен. Әлдебір мерейтой алдында бір кітаптар керек болды да, ақын жолдасым Сабырхан Асанов екеуіміз подвалдың кілтін алып түскенбіз. Кітаптар ортаға үйіп қойылыпты. Сабырхан аңырып тұрып қалып: «Астапыралла!» – деді. Шынында көз ұялар, көңіл қажалар көрініс болғанмен, не істерсің, керегімізді іздеуге кірістік. Бір тұстан өзіме таныс қос қоңыр томды көріп қалдым да, дереу ұмтылып барып алдым. «О не? Не кітап?» деді Сабырхан. Мен көрсеттім, айттым. (Жазушылар одағындағы төртінші хатшылық қызметінен Кинематография комитетінің төрағалығына ауысып кеткен Олжас Сүлейменовтің кабинетінде қалған кітаптармен бірге шығарып тасталғанын түсіндім). Сабырхан: «Маған берші!» деді, құмарта қалып. Көңілін жықпадым, 1-томын бердім. Ал 2-томын «құпия қостомдық» шығарғанымнан хабардар сырлас ағам – жазушы-сыншы профессор Тұрсынбек Кәкішев: «Мағжан Жұмабаевтың аудармалары туралы зерттеу еңбек жазуыма керек еді», деп алды. Үйге келіп, көріп, «оқып берейін» деген соң өзімдегі 1-томды да бердім. Тұрсекеңнің әдеби мұрасына қамқоршы болып отырған жұбайы – ғалым Күләш ол томдарды маған жеткіздіріп берді.
...Мағаң да 1987 жылы толық ақталды. Қуанышымызда шек болған жоқ. Баспадан алғашқы жинағы шықты. Зыхаңа барып, құттықтап: – Апай, көңіліңіздегі пәлен батпан зілден арылдыңыз ғой, сүйінішіңіз ұзағынан болсын! – дедім. Апай құшақтап, бетімнен сүйді.