Жазудың тарихи тағылымдары
Жазу туралы пікірталас әліпби қабылдау мен емле ережелерін дайындау кезінде өршиді. Қазақ тілінің тарихында осындай жағдайлар 1926 жылы әліпбиге байланысты айтыстар туғанда, 1929 жылы «Қазақ жаңа емлесі туралы декрет» қабылданған кезде байқалды. Осы тұста Қазақстан Орталық атқару комитетінің қаулысы шықты. Сол қаулыда: «қазақтың төл сөзі үшін де, шеттен кірген сөздер үшін де бір ыңғай емле жасау керектігі» айтылған (Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Қазығұрт, 2013, 132-б.). Сол кездегі әліпби мен емле мәселелерін көтерген тартыстарда көңілге қонымды, сөйлеушілер тарапынан байыпты айтылған пікірлер бар, кейде сөйлеушілердің ұсыныс, дәлелдерінің келтіретін мысалдарымен қабыспайтын кездері, мәселелерді жалпы көтеруден гөрі жекелеген сөздерді қаузап кету байқалады. Бірақ қазірге дейін шып-шырғасы бұзылмай келе жатқан ережелер де кездеседі.
Сол кезден қалған мынадай жолдар бар: «шеттен кірген сөздерді қазақ тілінің дыбыс жүйесі мен сөз жүйесі негіздеріне бағындырып жазам деп, орынсыз шет сөздердің түбірін бұзуға болмайды». Солай дей отыра, кісі аттарын бастап, жер-су, ел, халық аттарын, сондай-ақ жекелеген сөздерді де бұзып жазады, түбір сақталмайды: Мысалы, «Бітеу буында орысша «в», сіңіп кеткен ескі сөзден басқа жерде, ылғи «п» арқылы жазылады деген ереже береді де, мысалға: құулақоп, сергейіп», сондай-ақ ушакып, т.б. сөздерді келтіреді. Шеттен енген сөздер туралы тағы да: «Олар шапшаң қаттанып, жазу үйренуге, қалықтың жалпы сауаты ашылуына қиындық келтіретін болмасын. Бұл үшін шеттен кірген сөздердің арпағырапасы қазақ тілінің заңына қайшы келмеуі шарт», – дейді (аталған еңбек, 140-б.). Бұл пікірден орфография мәселесінде шеттілдік сөздің жазылуында грамматикалық жақтан тұлғалануы мен түрленуіне де басымдық берілгені байқалады. Бір нәрсе анық, шеттен енген сөздердің емлесіне дәл бүгінгідей барынша көңіл бөлінген: ия-мен аяқталатын сөздердің соңын «е»-мен жазу, акция – әксе, индустрия – үндістіре, логия-ға аяқталғандарын жағырапы, потығырапы, істенғырапы, түрікілоғы, кондуктор - қандоқтыр, сепаратыр, т.б. смета – ісмет, пәбірік, әптек түрінде жазу. Айта кету керек, бүгінгі ұсынылып отырған емле ережесінде шеттілдік сөздерді сындыру кирил негізді әліпби үшін жасалған ережеден әлдеқайда ілгеріледі. Осы ережедегі ійтіншек, етістіктің ырайы (143-б.), тыйын – тыйынға (тиінге емес) сөздерінің жазылуы ый-мен келетін сөздердің айтылымға сәйкес жазылғанын байқатады (сонда, 144-б.). Қый, сый, тый сияқты буындардың құрамындағы ый-дың жазылуы нормаланғаны көрініп тұр, бірақ сол кездегі зиялыларды басқа мәселе алаңдатқан, ол ұ-ның, яғни еріндік дыбыстардың 2,3-буынға өтпеуі, болмаса, соңғы буындарға шығуын болдыртпау мәселесі: оқыйтын (оқыйтұн емес), көретін (көретүн емес). Ескертулер былай деп берілген: 1. «тын» жұрнағы естілуінше «тын» болып жазылады: 2. «ұу», «үу» жұрнағы естілуінше жуан сөзде «ұу», жіңішке сөзде «үу» болып жазылады. Мысал: оқу (оқыу емес), жазу (жазыу емес) т.б. Және бір ерекшелеп айтылуға тиіс мәселе ерін үндестігіне қатысты орын алған: үшін (үшүн емес), құрып (құрұп емес), күрек (күрөк емес), құуыс (қуұс емес).
Ал 1940 жылы қазақтың алфавиті мен орфографиясын жасауда мынадай ерекшеліктер ескерілген: дәлелсіз пікір айтылмайды, яғни әрбір сөз, пікір мысалмен дәйектеледі; мысалдар нақты ізденістер негізінде, зерттеулерге сілтемелер келтіріле отырып беріледі. Әсіресе диалектілік сөздіктер жақсы пайдаланылған, яғни тарихи сөздердің байырғы түбірі анықталып, ондағы дыбыстық өзгерістердің эволюциясы көрсетіліп, соған орай жазудағы ерекшеліктердің пайда болуын дәлелдеуде көп көмегі тиген; қазіргі кезде даулы болып отырған ми, си сияқты сөздердің ый буынымен жазылуын нормаға айналдырған; айтылу барысында дыбыстар алмасуының тарихи, фонетикалық себептері ғылыми түрде дәлелденген; қатаң, босаң нормалар туралы алғаш рет дәлелді пікірлер айтылған; дыбыстардың фонема болуына, мағына айырушылық қызметке жегілуіне байланысты дәйекті пікірлер келтірілген; қазақтың дыбыстарына арнайы таңба алынған т.б. Осы норманы түзудегі С.Аманжолов еңбегін ерекше атап өту керек.
Бұл айтылғандар – жазу тарихының бір үзіктері ғана. Бір кездерде жазуға байланысты туындаған қиындықтардың қалай шешілгенін жазу тарихына қарай отырып аз да болса бағамдауға мүмкіндік беретін үзіктер. Ал қазіргі кезде осы тарихи кезеңдердің тәжірибесін ескере отырып, әлеуметтік жағдайларды, қоғамның сапалық өзгерісі мен әлеуметтік топтарының коммуникативтік жағдайын назарда ұстап, бүгінгі емле ережелерін түзу міндет. Бір нәрсе анық, ол – емле ережелері оқу мен оқытуда қиындық тудырмауы тиіс, мобильді заманның ағымын дұрыс түйсіну керек, яғни сөз тұрқын қосарлы дыбыстар арқылы ұзартып жіберуден абайлау. Егер ұзартар болсақ, кірме сөз бен төл сөздер құрамын да ұзарту керек бола ма, әлде кірме сөздер өзгеріссіз қала ма, қосар дыбыстарға қатысты екі түрлі (төлтілдік және кірме сөздерге байланысты) ереже түзу керек пе т.б. Екіншіден, қазіргі қолданыстағы емлемен тәрбиеленген жастарды (болашағымыз), орта (әлеуеті әлі жоғары) және үлкен буынның мүдделері қайткенде ескеріледі т.б. Емле ережелерінде тілдің грамматикалық (морфологиялық, синтаксистік) үдерістер тудырып жатқан өзгерістері назарсыз қалмауы тиіс. Яғни түбірден бастап, сөздердің бірігуі, бөлек жазылуы, дефистердің функциясы, гибрид сөздердің, тіркестердің атаулануы т.б. – бәрі де қамтылуы керек. Төл сөздер тілдің тіні, оларды жазуда төңкеріс жасалмайтынын да ұғыну керек, өйткені ол тілдің консервативті саласы – грамматикасымен тығыз байланысты. Айтылымға бағындыруды біржақты түсінуге жол бермеу. Яғни түбірдің (негізінен бір және екі буынды, үш буындылар мен төрт буындылар оларға қарағанда аз) айтылуы мен жазылуы (ұу, үу, ый, ій-ге байланысты пікірталастар орын алған) және түбір мен қосымша тоғысындағы, сөз бен сөздің тіркесімі кезіндегі ықпалдардан туындайтын айтылу ерекшеліктері (бұл ерекшеліктерді түбір арқылы реттеуге болады).
Қазақ әдеби тілін тек көркемсөз шеберлері ғана емес, түрлі әлеуметтік топтың өкілдері жасайтындықтан, әдеби тілдің әралуан әлеуметтік тегі барын, өркениетпен тамырласып жатқанын жоққа шығаруға болмайды. Сондықтан бүгінгі өркениетті замандағы әдеби тілдің тағдыры мәдени жақтан салмақтылығымен, сөздік қорының байлығымен, әдеуметтік базасының күштілігімен, саяси күштердің тіл тағдырына араласуымен шешіледі.
Қазіргі әдеби тілімізде жазу мен қалыптасқан жазба дәстүр, базалық үлгілер бар. Ендеше оның бәрін сындыру, бұзу қаншалықты орынды? Дәл қазіргі уақытта жазу мен айтылым, орфография мен орфоэпия екі бөлек сала екенін көзі қарақты адам түсінеді. Айтылым мен жазылымды бірдей ету, оларды тең құқықта ұстаудың өзі ғылыми тұрғыдан дұрыс па? Біздіңше, жазудың күн сайын артып бара жатқан қызметін ескеріп, жазудың қолайлылығын алдыңғы орынға шығару дұрыс болар еді. Екіншіден, өткен тарихи кезеңдерге қарағанда жазу туралы түсінік кеңіген. Жазу түрлері туралы көп ақпараттардан хабардар бүгінгі қауымға жазылуы қиын сөздердің сөздігін шығару арқылы да біраз емле мәселесін реттеуге болатынын еске салу артық болмас. Ал орфографиялық сөздіктердің жиі шығарылуы мен ондағы жазу нормаларының өзгеруін (тіл заңдылықтары негізінде болса да!) ауыр қабылдайтын жазармандар қалыпқа келген жазуды, жекелеген сөздерді таңбалауды жиі өзгертуді құптамайды, тұрақтылықты талап етеді. Жазудың мәртебесі тіл тағдырының жазуға телулігінен, нормалаушылығынан (өйткені ауызша сөз үнемі өзгерісте болады, бұл жағдайда норма тұрақтылығы туралы сөз етудің өзі артық) көрінеді. Қазақ жазуы шешуші кезеңді басынан кешіріп отырғанын, қай бағытқа болсын асыра сілтеу болмауын ойлаған да артық болмас.